Book review of "Faust" by Johann Wolfgang von Goethe translated Jathamal persram

محمد يوسف جويو

گوئٽيءَ جي ڪتاب ”فاسٽ“ جي سنڌي ترجمي جو تعارف               

                    گوئٽي جڳ جي مشهور ۽ نالي وارن ڏاهن، ليکڪن ۽ فلاسافرن مان هڪ ٿي گذريو آهي. سنڌ جي ادب۾ جڏهن به ٽئگور، ڪاليداس، رومي، شيڪسپيئر ۽ شاهه لطيف جو ذڪر ايندو تڏهن اتي گوئٽي جو ذڪر لازمي ايندو، گوئٽيءَ جو سنڌي ادب ۾ اچڻ، فاسٽ ناٽڪ  جي ڪتاب جو سنڌي ترجمو آهي، جيڪو سنڌ جي ناليواري اديب ۽ وڏي ڏاهي، صوفي منش مانواري ڄيٺمل پرسرام گلراج 1922ع ۾ ڪيو ۽ پنهنجي ئي پريس بلوٽسڪي، حيدرآباد مان ڇپائي پڌرو ڪيو. هي گوئٽيءَ جو سنڌي ادب ۾ ترجم جي ڪتابن ۾، شاندار ترجمي جو ڪتاب آهي.

مترجم جو تعارف: ڄيٺمل پرسرام گلراج، جنهن کي گلراجاڻي به چون ٿا سو هي سنڌ جي ٻئي نمبر وڏي شهر حيدرآباد ۾ 1885ع۾ جنم ورتو ۽ 1984ع۾ بمبئي جي هڪ اسپتال ۾ وفات ڪئي. هي سنڌ جو صوفي منش، اديب، شاعر، محقق، فلاسافر، صحافي ۽ سماج سڌارڪ رهيو آهي. ڄيٺمل پرسرام گلراج جا چاليهن کان مٿي ڪتاب لکيل آهن جن ۾ ”صوفي مت“، ”شاهه جون آکاڻيون، شاهه جي زبان ۾“، ”سچل سرمست“، ”صوفي سڳورا“، ”صوفيز آف سنڌ (انگريزي)“، ”موت آهي ئي ڪونه“ ۽ ”آنند دربار“ وغيره شامل آهن. ان کان علاوهٰ هن جا ترجما جن ۾ ”شيڪسپيئر جي شعري ۽ سندس مشهور ڪتاب هئمليٽ يا گوئٽيءَ جي فاسٽ“ جو هي سنڌي ترجمو وغيره شامل آهن. هي بهترين اخبار نويس رهيو آهي، هي پهرين ”ڀارت واسي“ اخبار ڪڍندو هو، ان کان پوءِ ”سنڌ واسي“ اخبار جاري ڪيائين، ماهوار رسالو ”روح رهاڻ“، هفتيوار ” سنڌ هيرالڊ“ ۽ ” پرڪاش“ اخبار ڪڍيائين. ان کان علاوه هن ”سنڌي ساهتيه سوسائٽي“ ۽ نئين سنڌ لائبريري“ 1922ع ۾ قائم ڪيون ۽ حيدرآباد ۾ بلوٽسڪي پريس  (Blavatsky Press)1911ع ۾ پڻ قائم ڪئي.۽ ان ذريعي چڱو وڏو ذخيرو ڪتابن جو ڇپائي پڌرو ڪيو. جن ۾ سنڌ جي وڏن ليکڪن جهڙوڪر مرزا قليچ بيگ، علامه علي خان ابڙو وغيره شامل آهن. هي زيرِ نظر ڪتاب ” فاسٽ“ اصل ۾ جرمنيءَ جي مشهور فلاسافر ۽ اديب گوئٽي جو ”ناٽڪ“ صنف ۾ لکيل آهي، جنهن جو ترجمو ڄيٺمل پرسرام گلراج پاڻ ڪيو ۽ پهرين پنهنجي ئي پريس بلوٽسڪي، حيدرآباد مان سڀ کان پهريون ڇاپو پڌرو ڪيو.  هي ناٽڪ جو پهريون ڀاڱو، 23 بابن يا ايڪٽ تي مشتمل آهي، هي ڊيمي سائز ڪتاب 164 صفحن تي، صاف سٺي ڇپائي ۽ پڪي جلد بندي سان جوڙيل ڪتاب جي قيمت هڪ رپيو چار آنا آهي.

ليکڪ جو تعارف: گوئٽي جو پرو نالو جان وولوگئنگ گوئٽي (Johann Wolfgang Goethe)  آهي. هي سال 1749ع ۾ جرمني ملڪ جي فرئنڪفورٽ (Frankfurt)  شهر ۾ پيدا ٿيو ۽ سندس وفات 1832ع ۾ 82 سالن جي ڄمار ۾ ٿي. هي شاعر، ناولسٽ، ڊرامانگار، فلاسافر ۽ گهڻ طرفي علم رکندڙ دنيا جو ڏاهو انسان ٿي گذريو آهي. سندس مشهور ڪتابن ۾ سڀ کان اول نمبر تي هي ناٽڪ ”فاسٽ“ آهي. ڪتابن ۾ اچي ٿو ته ” گوئٽي جو من ننڍي هوندي کان ئي اڀياس ڏي مائل هو ۽ گهر جي ڪنڊن ۾ پيو گذاريندو هو. هو مٿي ماڙيءَ تي عمدي ڪوٺيءَ ۾ وڃي ويهندو هو ۽ پيو ڪتاب پڙهندو هو. فرئنڪفورٽ جو شهر مين نديءَ تي  اڏيل آهي، هي نديءَ جي پل تي ويٺو فطرت جا نظارا پيو پسندو هو، هن علم به قسمي قسمي جا پڙهيا ۽ ان سان گڏو گڏ هي فطرتي علمن جو ڄاڻو ۽ اعليٰ حسن پرست هو.“

جرمن حڪومت پنهنجي هن فلاسافر جو قدر ڪندي هن جي نالي تي دنيا جي مختلف ملڪن ۾ پنهنجا علمي ۽ ثقافتي ادارا گوئٽي انسٽيٽيوٽ جي نالي تي قائم ڪيا آهن. اسان جي سنڌ ۾ پڻ هي ادارو 1965ع کان ڪراچي ۾ ڪم ڪري رهيو آهي.

فاسٽ (Faust)   ناٽڪ جو تعارف: هي فاسٽ اصل ۾ ناٽڪ صنف ۾ لکيل آهي. جنهن جا ڪردار پاڻ ۾ ڳالهائن ٿا. جن ۾ هڪ وڏو ڪردار فاسٽ شخص جو ۽ ٻيو ميفسٽو شيطان جو آهي. فاسٽ نالي هڪ فلاسافر جنهن دنيا جي علمن جي ڄاڻ ورتي۽ ان سان گڏ هن جادوءَ جي علم تي به عبور حاصل ڪيو، جنهن جو هن ڪتاب ۾ مرڪزي طور ذڪر ڏنل آهي. ٻيو ڪردار آهي ميفسٽو هي وري شيطان جو ڪردار آهي جيڪو هر وقت انسان کي پيو ڀلائي ۽ ٿيڙي پيو، ائين سمجهو ته هن ناٽڪ ۾ حق ۽ ناحق جي هڪ وڏي ويڙهه آهي. هي ڪتاب پر مغز ويڙهه جو ميدان آهي پر آخري فتح نيڪ ماڻهن جي ٿئي ٿي. هن ناٽڪ جي ڪهاڻي عجيب آهي جنهن ۾ انسان جي اندر جي دل ۽ دماغ تي عجيب اثر ٿين ٿا ۽ ماڻهو کي پاڻ سڃاڻڻ جي سوچ پيدا ٿئي ٿي. هن کي پڙهڻ سان انسان جي اندر ۾ لڙائيءَ جو طوفان کڙو ٿئي ٿو، سچ ۽ ڪوڙ، حقيقت ۽ باطن جي پهچان ٿئي ٿي، هي اعليٰ انسان جنهن کي اشرفالمخلوق پڻ چون ٿا، جيڪو هر وقت جهادِ اڪبر ۾ مصروف رهي ٿو. اها حق ۽ ناحق جي جنگ جيڪا ازل کان جاري آهي ۽ جاري رهندي. ان جو خلاصو هن ناٽڪ ۾، بهتر نموني ۾ ڏنل آهي. هي فاسٽ ناٽڪ جو پهريون ڀاڱي جو ترجمو آهي جيڪو گوئٽي ويهن سالن ۾ مڪمل ڪري ڇپايو هو ۽ ٻيو ڀاڱو وري ٻاهٺ سالن جي ڄمار ۾ مڪمل ڪري ڇپايائين، سندس عمر ڪل 82 وريهه هئي ۽ هن ناٽڪ کي لکندي گوئٽي کي ڪل ٻاهٺ سال لڳا. ڄڻ هن پنهنجي سڄي حياتيءَ جو علم، تجربو،مطالعو ۽ مشاهدو بلڪ پنهنجي عمر جو سڄو نچوڙ هن ناٽڪ جي نظر ڪري ڇڏيو. ڄيٺمل پرسرام گلراجاڻي هن ڪتاب جو نهايت عمدو ترجمو ڪيو آهي، پر جيئن ته وقت ۽ حالتن جي لحاظ سان ۽ علم سائنس جي ترقيءَ سان، ٻوليءَ ۾ نوان لفظ اصطلاح ۽ محاورا شامل ٿيندا ويا آهن، ٻولي ترقي ۽ ارتقا جي مرحلن ما گذرندي آسان فهم ٿيندي وئي آهي، تنهن ڪري منهنجي صلاح اها آهي ته هن ڪتاب فاسٽ ناٽڪ کي پڻ ٻيهر آسان فهم ۾ آڻي ڇپائجي ته بهتر ٿيندو ۽ اهو هن وقت جي ضرورت جي عين مطابق پڻ آهي.

حوالا:

1.ٻٽ،الهرکيو. سنڌي طباعت ۽ اشاعت جي مختصر تاريخ. حيدرآباد. گلشن پبليڪيشن 1995ع. 148،142۽106 ص.

2. سيد، جي ايم. جنب گذاريم جن سين. ڪنڊيارو: روشني پبليڪيشن 2004ع. 412۽418 ص

3. وڪي پيڊيا

4. فاسٽ 1922ع

Importants of Personal library

محمد یوسف جویو     

          ذاتی  یا نجی لائبریری کی  اہمیت

                   

    لائبریری  یا  کتب خانہ  عام  طور  پر  چار  اقسام  کے  ہوتے  ہیں جیسے  کے عوامی کتب خانے  تعلیمی ادارے کا کتب خانہ    خاص یا مخصوص موضوع  پر کتب خانہ اور ملک کے قومی کتب خانہ وغیرہ  ان کے علاوہ بھی کچھ اور کتب خانے ہوتے ہیں جو معاشرے کے سدھار  اور ترقی میں اہم کردار ادا کرتے ہیں۔ جن میں ذاتی یا نجی کتب خانہ  اپنی ایک الگ حیثیت اور اہمیت کا حامل ہے۔ میرے خیال  کے مطابق : "کسی شخص کے گھر میں،  بیٹھک میں یا الگ مخصوص جگھ وغیرہ میں اپنی ذاتی یا نجی بنیاد پر لائبریری قائم کی ہو اور اس میں اپنی پسند کی بنیاد پر خرید کیئے ہوئے کتابیں، رسائل و اخبار وغیرہ جمع  کیا  ہوا  ہو تو  اس کو ذاتی لائبریری  کہتے ہیں"۔  ذاتی کتب خانوں کے مالک تیں قسم کے ہوتے ہیں ایک وہ جس کو خاندانی ورثے میں کتابیں ملتی ہیں اور وہ اس کو سنبھال تے   آرہے ہوں دوسرے وہ ہوتے ہیں جس کو علم و ادب سے لگاو ہوتا ہے اور ساتھ ہی میں صاحبِ حیثیت ہوتے ہیں اور آخری وہ لوگ ہوتے ہیں جو  صاحبِ حیثیت نہیں ہوتے  بلکِ کتابوں سے عشق کی حد تک محبت کرتے ہیں یہاں تک کے اپنی ساری جمع پونجی سے کتابیں خرید کر پڑھتے  اور جمع کرتے رہتے ہیں اور اس طرح  ان کے پاس ایک  عالیشان  کتب خانہ تیار ہو جاتا ہے۔ ہاں  اس طرح ذاتی کتب خانے بنتے ہیں  اور ان کتب خانوں کے بھی دو اقسام   کے ہوتے ہیں ایک وہ  ذاتی  کتب خانہ جس کے  دروازے  دوسروں پڑھنے والوں کے لیئے کھلے رہتے ہیں،   دوسرے ایسے کتب خانے ہیں  جن کے دروازے دوسرے    پڑھنے والوں کے لیئے    بند رہتے ہیں  اور کتابیں چھپائی جاتی ہیں بلکِ  دیکھنے   کے لیئے بھی نہیں دکھاتے ہیں ۔ ہمارے معاشرے میں اس قسم  کے کئی کتب خانے  آج بھی موجود ہیں۔ ذاتی لائبریری  لوگ  اپنی  دلچسپی   اورتعلیمی دلچسپی کے مطابق قائم کرتے ہیں جیسے کے  ایم ایچھ پنہور صاحب کی لائبریری کا مواد زیادہ طور پر ایگرکلچر، سائنس اور تاریخ  پر  ہے۔ اسی    طرح  کسی ذاتی لائبریریون میں پرانا مواد جیسے کے ہاتھ کے لکھے ہوئے مخطوطات  یا  خاندنوں  کے پرانے شجرے  یا قدیمی کتاب وغیرہ اکثر  ملتے  ہیں کن گھروں میں تو تاریخی اشیاءبھی  ملتی ہیں۔ ایسے ایک ذاتی  لائبریری کے مالک سے جب میری گفتگو ( کچہری)  ہوئی تو اس نے بتایا کہ "آج  کے اِس جدید دور میں ذاتی لائبریری  کی اہمیت اور افادیت بڑھ گئی ہے کیوں کہ ہمارے معاشرے میں پڑھنے کی عادت کم ہوتی جا رہی  ہے  اور  کتابوں سے  آنے  والی نئی نسل دُور، اور  نا اشنا  ہوتی جارہی ہے  تو گھر میں کتابوں کا ہونا ہمارے نئی نسل کے لیئے انتہائی  ضروری ہے"۔ ہاں بلکل، مینے حامی بھرتے ہوئے کہا؛ میں سمجھتا ہوں کہ ذاتی لائبریری ہونے سے یہ ہی  تو  بڑا  فائدا  ہے۔   اگر  گھر میں کتاب موجود ہونے سے گھر کے افراد، نوجواں اور بچے وغیرہ ان کتابوں کو دیکھتے ہیں، ہاتھوں میں اٹھاتے ہیں اور پھر پڑھتے ہیں۔ اس طرح  پڑھنے کی عادت پڑتی ہے  ، زندگی کی گرمی و سردی اور معاشرے اندر پیدا ہونے والی تبدیلیوں کو سمجھنے لگتا ہے۔ گھر میں کتاب ہونے سے بچے یا نوجوان کے تعلیمی امتحان کے حوالے سے یا  ان کی تیاری  اپنے گھر کے کتابی  ماحول سے ہوتی ہے۔ اس لیئے کہتے ہیں کہ کتب خانہ مہذب معاشرے کی نشانیاں ہوتی ہیں۔ شاید اس لیئے ہمارے بزرگوں، ادیبوں، استادوں، سیاستدانوں، دانشوروں اور لکھنے پڑھنے کا ذوق رکھنے والوں نے اپنے گھروں میں ذاتی لائبریری قائم کر رکھی ہے۔ 

                    اس جدید دور میں علم و ہنر  کے ہر شعبے میں، سائنس  و ٹیکنالائجی  آگئی ہے، جس کے نتیجے بہتر نکل رہے ہیں اور علم وہنر کے ہر شعبے تک عام و خاص کی رسائی آسان ہوگئی ہے۔  اب تو هر کام  کمپیوٹر اور ٹیکنالائجی کے تابع ہو چکا ہے اور آج تو  ذاتی لائبریری کے لیئے کمپیوٹر سافٹ ویئر  آگئے ہیں تاکے ان سافٹ ویئر کو استعمال کرکے  اپنی ذاتی لائبریری کو نئیں اور جدید انداز میں بنا سکے  یا  آن لائن کر سکے ایسے سافٹ ویئر  مفت میں مختلف کمپنیوں نے بنا کے رکھے ہیں وہ سب اوپن سورس کھلاتے ہیں ، ان تک رسائی بلکل آسان ہے۔ لائبریری کو  آن لائن کرنے سے ایک یہ فائدہ ہے کہ کتاب بھی محفوظ ہے اور دوسرے عالمِ انسان بھی ان میں سے فائدے بھلے اٹھاتے رہیں۔ ہمارے معاشرے کا یہ المیہ ہے کہ اب یہ ذاتی لائبریریاں آھستہ آھستہ ختم ہوتی جارہی ہیں،  ان کا  بڑا سبب یہ ہے کہ جن بزرگ شخصیات کے پاس اپنی   ذاتی  لائبریری ہوتی تھی،  ان کے آگے ایک بڑا  سوال  یہ ہے کہ ہمارے بعد ان کتابی خزانے کا کیا ہوگا؟  یہ سوال اس لیئے پیدا ہوتا ہے کہ ان کے بعد آنے والی نسل کتابوں میں  دلچسپی نہیں لئے تے، یہاں تک کہ پڑھنے کی عادت بھی ختم ہوتی جارہی ہے۔ہمارے معاشرے کے  خاص طور پر نوجوان کمپیوٹر اور موبائیل فونز پر مصروف  رہتے ہیں  ان کو وقت ہی نہیں ملتا کہ کتاب کو  پڑھیں جب کہ کتاب ان کے موبائیل فونز اور آنلائن نیٹ پر موجود ہے یہ بھی حقیقت ہے کہ اس کا کتاب  کی اہمیت اور افادیت پر  کچھ اثر ضرور پڑا ہے۔ اس لیئے ذاتی لائبریریوں کے مالکان نے یہ سوچ کر اپنی  لائبریریاں ملک کے علمی و ادبی یا قومی اداروں کو تحفے میں دیں یا  ان  کو  چند  پیسوں  پر بھیج  دیں،  ایسے کئی مثالیں موجود ہیں جن میں سے چند  درجہ ذیل ہیں:

v   ملک کے موجد محترم قائد اعظم محمد علی جناح  اور قائدِ ملت لیاقت علی خان  کا  ذاتی کتب خانہ قومی  ورثے میں لیا گیا

v   ملک کے نامور محقق اور حکیم محمد سعید نے اپنا ذاتی کتب خانہ، اپنی ھی قائم کردہ ھمدرد یونیورسٹی کی بیت الحکمت لائبریری  کے حوالے کردیا

v   سندہ   کے ادیب ، تعلیمی ماہر اور سیاسی دانشور محمد ابراہیم جویو نے اپنی ذاتی لائبریری سندھی ادبی بورڈ، جامشورو کو بِطور تحفے میں دی

v   پاکستان کمیونسٹ پارٹی کے لیڈر اور ادیب سوبھو گیانچندانی نے اپنی ذاتی لائبریری سندھ آرکاوئیز کو  کچھ پیسوں پر بھیج دیں

v   سندھ کے بہت بڑے ادیب  اور خاص طور پر  لوک ادب کے محقق ڈاکٹر نبی بخش بلوچ نے اپنی ذاتی لائبریری کو  سندھ یونیورسٹی جامشورو کی سینٹر لائبریری کے حوالے کیا

v   مشہور تعلیمدان شاہ محمد شاہ نے اپنی ذاتی لائبریری  آئی'بی'اے سکھر کے حوالے کردی

ان شخصیات کے ذاتی کتب خانوں کے علاوہ بھی ہمارے ملک میں کئی  ایسے شخصیات ابھی تک زندہ سلامت موجود ہیں، جن کی ذاتی کتب خانے ایک انمول خزانے کی حیثیت رکھتے ہیں۔ جن میں سندھ کے  اساتذا ، ادیب ،محققین،  دانشور اور سُگھڑ(لوک ادیب) وغیرہ شامل ہیں،  جیسے کہ مظہر جمیل-کراچی،  تاج جویو-حیدرآباد،  ٹی وی ڈرامہ رائیٹر عبدالقادر جونیجو-جامشورو،  پروفیسر امر لغاری- سانگھڑ،   سائین الھورایو بھن-سانگھڑ،  در محمد پالاری-سری کوھستان، اور پروفیسر گل محمد شاہ بخاری-شھداد کوٹ وغیرہ شامل ہیں۔ذاتی کتب خانے قائم رہنے چاہیئے کیوں کہ ہمارے معاشرے میں اخلاقیات، برداشت اور آگہی حاصل ہوتی ہے۔ کتاب دوستی سے معاشرے میں امن لایا جاسکتا ھے اور قومیں ترقی کرسکتی ہیں، اسی طرح اپنے گھر میں ذاتی لائبریری قائم کرنے سے اور بھی بہت سے فائدے ہیں جن میں سے چند درجہ ذیل ہیں:

Ø    علم و ادب  سے چاہ پعدا ہوتا ہے اور پڑھنے کی عادت پڑتی ہے

Ø    اپنے ہی گھر میں دنیا کے علم اور سائنس کی معلومات ملتی ہے

Ø    اپنے گھر  کی  لائبریری سے  آدمی  ادب،  زبان،  تاریخ، فلسفہ، اور مذہبی معلومات  وغیرہ  کا  علم حاصل کرتا رہتا ہے

Ø    کتاب دوستی بڑھتی ہے شعور آتا ہے، شخصیت میں نکھار آجا تا ہے۔اس کے ساتھ خودبرداشت، اخلاقیات اور سوچ میں وسعت پیدا ہوتی ہے

Ø    گھر میں ذاتی لائبریری ہونے سے آدمی اپنی زندگی کے ہر مسئلے اور معاملے کا حل علم  کی روشنی میں ڈھوڈتا ہے

حقیقیت میں کتب خانہ علم، عقل  اور شعور کے حقیقی ذریعے ہوتے  ہیں اور یہ تہذیب تمدن، ثقافت،  ادب،  لوک ادب، زبان اور  تاریخ کے بھڈار سمجھے جاتے ہیں، اس لیئے ہمیں  اپنے قومی  ورثے  کی  شناخت قائم رکھنی ہے تو  کتابوں سے  دل  لگائیں۔ کہتے ہیں کہ قوموں کے  زوال  کا سبب تعلیم  کا  زوال ہے اور تعلیم  کا  زوال کتب خانوں کا زوال ہے، لحاظہ ہمیں  زندہ قوم  اور  کامیاب  قوم بن کے رہنا ہے  تو  پھر  لازمی  ہے کہ اپنے گھروں،  گائوں،  شھروں  اور تعلیمی  اداروں  میں کتب خانے قائم کریں تاکہ اپنی تعلیم کا معیار اوچا رہے ، قوم بھی زوال سے بچے اور ترقی کرے۔

Two, Sindhi Short Story

ڪهاڻي: 4

”ادا! هي سم نالي جي پاسي ۾ پٺاڻ کي ڇو ويهاريو اٿئي.“ مون لکاني کان اعتراض جي لهجي ۾ سوال ڪيو.

هن جواب ڏيندي چيو ته ”يار مسلمان ڀاءُ آهي، ويچارو گڏهه گاڏي تي ٿو ڀاڄي کپائي، رهڻ لاءِ گهر ڪونه هوس! سو مسجد ۾ نماز پڙهندي منٿ ڪيائين، مون به کڻي اجازت ڏني. ڀائو! خدا به الائي ڪهڙين ڳالهين ۾ راضي آهي.“

جواب ۾ مون چيومانس”ادا پنهنجي رهبر لطيف چيو آهي ته ’ڌُريائين ڌاريان، مِٽَ مُئِيءَ جا نه ٿيا‘.“

لکاني کلندي چيو”برابر تون صحيح چئين ٿو! پر يار اسان مسلمانن تي پوري دنيا ۾ مارامارِي لڳي پئي آهي ۽ هنن جي ملڪ ۾ ته ٻيلي بَمَ پيا وسن؛ ڄڻ سڄي دنيا ۾ دهشتگرد هي مسلمان ئِي آهن.“

هن جي اها ڳالهه ٻڌي، منهنجو وات پٽجي ويو ۽ چپ ٿي ويس.

لکانو منهنجو ننڍپڻ جو دوست آهي. هي محنتي، نيڪ ۽ شريف ماڻهو هجڻ جي ڪري گذريل ٻن ٽن اليڪشنن ۾  پنهنجي يوسيءَ جو چئرمين چونڊجندو آيو آهي. سو سندس پاڙي ۾، سندس ئِي چوڻ سان اُٿي ويٺي ٿئي ٿي.اِها منهنجي هنسان پنج سال کن اڳ ملاقات ۾ ڳالهه ٻولهه ٿي هئي. سالن کان پوءِ مان جڏهن اڄ لکاني سان ملڻ آيس ته ڦرقوئِي ڦِريل ڏٺم- سم نالي جي پاسي کان اٺ ڏهه پٺاڻن جا پڪ سِرا گهر ٺهيل هئا، ۽لکاني جي گهر جي پاسي ۾ هڪ وڏي هوٽل ٺهيل ڏٺم، جنهن جي دخل تي اهو ساڳيو پٺاڻ ٽوپي پايو ڪرسيءَ تي سيٺ ٿيو ويٺو آهي ۽ بلڪل ڪرسيءَ جي پويان ڀت تي لڳل تختيءَ تي لکيل آهي ”طوطي خان پٺاڻ، يوسي چئرمين“ . ها! هوٽل ۾ داخل ٿيندي ئي اهو مون سڀ ڪجهه ڏسي ورتو ۽ مان هَڪو ٻَڪو ٿي اُتي ئي بيهي رهيس!!!؟ ته ايتري ۾ ڪنهن پٺيان اچي ڪُلهي تي هٿ رکيو- ڪنڌ ڦيري ڏٺم ته مون وارو دوست لکانو! ميرا ڪپڙا ۽ ڏاڙهي وڌيل ڀاڪر پائي مليو. مون ڏٺو ته سندس اکين ۾ آلاڻ هُئي، ٿڌو ساهه ڀري چيائين ته ”ادا لطيف سائينءَ سچ چيو آهي ’ڌُريائين ڌاريان، مِٽ مُئيءَ جا نه ٿيا‘- منهنجو وات بند ٿي ويو ۽ چپ ٿي ويس.-

ڪهاڻي: 5

”تو سڄي عمر سياست ڪئي، پيسو ته ڪمايئِي ڪون؛ پر ڪو ڍنگ سان نالو ته ڪمائين ها! اهو چاچي جي ٻنيءَ جو ٽڪر نه هجي ها ته اصل بک مارون ها بک!“ ڳوٺاڻي لهجي ۾ ڀاڳل پنهنجي مڙس وريام کي مخاطب ٿيندي چيو، جيڪو پورهيت پارٽيءَ جو اڳواڻ هو.

”اهو وري ڪيئن؟“ وريام کلندي سواليائي انداز ۾ پڇيو.

” منهنجي پٽ ڊاڪٽر سليم ماشاءُالله وڏو نالو ڪمايو آهي. اڄ جي اخبار ۾ ڦوٽوءَ سان گڏ هن جو ليک آيو آهي، اچي هِي وٺُ پڙهي ٻڌاءِ!“ ڀاڳل پنهنجي پٽ جي ڳالهه ڪندي فخريه انداز ۾ مڙس کي اخبار ڏيندي چيو.

وريام اخبار وٺي پڙهڻ شروع ڪئي، سندس پٽ ڊاڪٽر سليم، ڪنهن انٽرنيشنل اداري ۾ ڪم ڪري رهيو آهي سو ڪنهن پروگرام ۾ هن سنڌ جي صحت کاتي جي بدحاليءَ تي ڳالهائيندي گورنمينٽ تي ڇتي تنقيد ڪئي هئي ۽ مقامي سياست ڪندڙن جي دانهُنِ ڪُوڪنِ کي صحيح قرار ڏنو هو.

”ڀاڳل! تنهنجي پٽ بلڪل صحيح چيو آهي پر مون کي ڊپ آهي ته سرڪار چڙي نه پويس. ٿورو سمجهائينس ته عقل کان ڪم وٺي ڪٿي نوڪريءَ تان نه هٿ ڌوئڻا پَونسِ.“ اخبار پڙهڻ کان پوءِ وريام پنهنجي زال کي سمجهائيندي چيو.

ڪجهه ڏينهن کان پوءِ وريام پورهيت پارٽيءَ جي طرفان پريس ڪانفرنس ۾ ڳالهائيندي چيو ته ” هي سيپيڪ اسان جي وطن لاءِ فائديمند گهٽ ۽ نقصانڪار وڌيڪ آهي. ٻيو ته اسان وٽ ڌارين آباد ڪاريءَ جو مسئلو ڏينهون ڏينهن وڌندو پيو وڃي. هوڏانهن ڪوئلي واري پراجيڪٽ ۾ اسان پاڻ سڀ ڏسون پيا ته ڪيئن نه ٻاهريان ماڻهو گُهرائي ڪري ويهاريا پيا وڃن ۽ هتان جي مقامي ماڻهن کي لڏائي ڪري پنڻ تي مجبور ڪيو پيو وڃي. انهيءَ لاءِ منهنجي حڪومتي پارٽيءَ کي گذارش آهي ته جيترو جلد ٿي سگهي ته ڪا پاليسي جوڙي ته جيئن نوجوانن مان مايوسي ختم ڪرائي سگهجي.“

ان ڏينهن وريام گهر ڪونه پهتو، گهر وارن انتظار ڪيو هڪ ڏينهن، ٻه ڏينهن.....، ائين هڪ هفتو  گذري ويو. يارن دوستن کان پڇا ڪئي وئي تڏهن خبر پئي ته ڳاڙهي موريءَ وٽان ڪي ٻه همراهه ڪاري ڊبل ڪيبن گاڏيءَ مان لهي هن کي ساڻ وٺي ڪاڏي ويا هليا؟!نيٺ ڇهه مهينا گذرڻ کان پوءِ هڪ ڏينهن ٽي ويءَ جي بريڪنگ نيوز مان خبر پئي ته ”اڄ صبح جو سوير روڊ جي کاٻيءَ وَٽِ وٽان هڪ نامعلوم لاش مليو، اسپتال ۾ لاش جي سڃاڻپ پورهيت اڳواڻ وريام جي نالي سان ٿي آهي.“

Sindhi Short Story 'Birth of Mohean'

محمد يوسف جويو

موهين جو جنم (ڪهاڻي)

اڄ پورا ڇهه ڏينهن ٿي چڪا آهن، جو مهاراجا جي ڀاڳڀري وَنِيءَ ’ساڌنا‘ مان پُتر جنميو آهي. سنڌ ديس جي، آمري پرڳڻي ۾ وڏو جشن لڳو پيو آهي. هر پاسي کان دانُ ورهايو پيو وڃي ۽ ٻئي طرف گايينِ جو کير ماڻهن کي پياريو پيو وڃي. مهاساگر سنڌوءَ تي پُکا وڌا پيا وڃن. مايون دايون اڄ خوش هيون. هيڏانهن ٻارن جون کينچَلُون ۽ هُوڪريا سڄي ماحول ۾ سندر سازن ۽ آوازن جو رنگ ڀري رهيا هئا. مها راجا اڄ ڏاڍو خوش هو، پنهنجي وني ساڌنا کي ڏسي چوڻ لڳو؛ ” اڄ سپت سنڌوءَ جو وارث جنميو آهي، اڄ آمريءَ جو وارث جنميو آهي، اڄ سڀيتا جو وِهائُو تارو اُڀريو آهي. اي! جڳ جا مالڪ تون مهان آهين، اوچو آهين.  تنهنجو ڪو مَٽُ نه آهي. ۽ اسان سڀني کي تون پَسين ٿو. اسان جي ڌرتي ماتا کي تون تاتِين ٿو. هي تنهنجو ڌرتيءَ لاءِ ڏنل تحفو، اسان قبول ڪريون ٿا ۽ تو کان ئي آشريواد وٺون ٿا. شال هي ٻالڪ هن مهان ڌرتيءَ تي امن ۽ خوشحاليءَ جو ۽ هن سڄي پرٿويءَ جو انسان بنجي..... اوچو انسان.....آزاد انسان......“ هن مٿي آڪاش طرف ڏٺو ته خوشيءَ ۾ مان ڳلن تي لڙڪ لاڙي ويٺو، پوءِ هن پنهنجي پتر جي نرڙ تي چمي ڏئي ڪري ماءُ ساڌنا جي جهوليءَ  ۾ ڏنو.

محل جي ٻاهر ميدان تي آمري پرڳڻي جا ماڻهو، مايون توڙي مڙسالا، ڏِڪرا توڙي ڏِڪريون،  صبح کان وٺي ننڍڙي ٻالڪ جو درشن ڪرڻ لاءِ قطارون ٺاهيو، بس اُڀي پير بيٺا رهيا ۽ پنهنجي ننڍڙي راجا، ڌرتي ڌڻي، سنڌو سڀيتا جي مالڪ ۽ مستقبل جي راجا کي سنمانُ ڏيڻ لاءِ آتا هئا. هي وڏي صبر ۽ تحمل سان پنهنجي واري جو انتظار ڪرڻ لڳا. ڪوبه ماڻهو ڪنهن کي چيڙائي نه ٿو، ڪو ڪنهن کي ڌِڪو نه ٿو ڏئي. بس بيٺا ڪچهريون ڪن، کلن، خوش ٿين ۽ آهستي آهستي وڌندا، ٻالڪ جو درشن ڪندا اڳتي کليل ميدان طرف نڪرندا ۽ هلندا پيا وڃن. ميدان جي ٻئي پاسي به ماڻهن جا هُشام پنهنجن وهِٽن سان بيٺا آهن، ڪي ڍڳن تي، ڪي اٺن تي، ڪي هاٿين ۽ ڪي گڏهن ۽ گهوڙن تي، بس وشال ميدانُ ماڻهن ۽ جاندارن سان سَٿيو پيو آهي. اصل پير رکڻ جي جاءِ ڪانهي! سڀ ماڻهو ڪنهن خاص چِنتا ۾ آهن! ۽ هر هر پنهنجي اتر اولهه جي ڪنڊ طرف کيرٿر جبل ڏانهن نهاري رهيا آهن. ڄڻ ته ڪنهن مها پرش جو انتظار هجي ۽ هُو اُن هيڏي اُوچِي پهاڙ کي ڦاڙي نڪري ايندو ۽ هن ننڍڙي ٻالڪ کي پنهنجي هنجَ ۾ کڻي ڌرتيءَ تي سيس نمائيندو ۽ پوءِ ڌرتيءَ تي سدائين سُڪار ئي سُڪار رهندو، امن ئي امن هوندو، هي سنسار سکيو ٿيندو. سنڌو به شانت سان وهندو، واپار وڌندو ۽ سڄو عالم سنڌوءَ مان سيراب ٿي خوشحالي ماڻيندو. ڌرتيءَ جو هر جِيوُ سُک ۽ شانتي ماڻيندو.... هاڻ شام لڙي چُڪي هئي ۽ سورج لڪي ڌارا جي پهاڙن طرف لُوهُون ڏئي لِڪَڻ جي ڪوشش ڪري رهيو هو. ته ان گهڙيءَ ۾ پري ڏور لڪي ڌارا طرف کان ڪجهه چَنگن، چڙن، ٽلين ۽ مال جي رَنڀُن جا آواز ٻڌڻ ۾ آيا! پر مٽيءَ جي اُڏار ۽ ڌُنڌَ جي ڪري رڳو آواز ئي ٻڌڻ ۾ پي آيا! ميدان تي گڏ ٿيل ماڻهن ۾ چِنتا تِهائين وڌي وئي ۽ سڀڪو ان طرف تڪڻ لڳو ته ڇا ماجرا آهي! هي آواز ڇا جا آهن!؟... اڃا ماڻهن کي ڪا ڳالهه سُجِهي ئِي ڪا نه هئي، ته مها راجا جي محل مان هڪ ٻوڌين جو ٽولو جنهن کي سورج لهڻ وقت پيدا ٿيل ڳاڙهاڻ مليل ڦِڪاڻ جهڙا ڪپڙا پاتل هئا. شاهي رَٿَ تي چڙهي ان پاسي ڏانهن روانا ٿيا جنهن طرف کان اهي مليل جليل آواز اچي رهيا هئا. ٿوري دير کان پوءِ هڪ ٻيو ٻوڌي جنهن کي پڻ اهڙائي ڦِڪا ڪپڙا پاتل هئا. ٻاهر اچي هڪ ٺُلهَه تي چڙهي سَنکُ وڄايو ۽ وڏو واڪو ڪندي اعلان ڪيو: ”اي ڌرتي ماتا جا لوڪو! شانت ٿيو اسان جو مها پُرش لڪي ڌارا جي تيرٿ ماڳ مان نڪري پاڻ پَڌاري چڪو آهي ۽ ڪجهه ئي گهڙين ۾ هُو هن سون ورني ڌرتيءَ جي، آمري ماڳ ۾ رسندو. اوهان سڀ شانت رهو، ۽ پنهنجي پنهنجي جاين تي ويهي رهو. اڄ سدورو ڏينهن آهي. ڇو ته آمريءَ جو وارث جنميو آهي. ان جون اوهان سڀني کي وڌايون هجن.“ اهڙو هوڪو ڏيڻ کان پوءِ، ٻوڌي هيٺ لهي درياهه واري ٿلهي ڏانهن روانو ٿي ويو. ماڻهن پوءِ به ماٺ نه ڪئي. هُو هڪ ٻئي کان ڪجهه پڇي رهيا هئا، ڳالهيون ڪري رهيا هئا ۽ چُري پُري رهيا هئا. ماڻهن ۾ هڪ اُٻهرائي هئي! هڪ خوشي هئي. هُو خوشيءَ جو اظهار هڪ ٻئي سان ڳالهائي، ٻڌائي ڪري رهيا هئا. 

ميدان جي ٻئي پاسي سنڌوءَ جي سئنا پنهنجن پنهنجن جوڌن، ٻلوانن ۽ اڙٻنگ اڳواڻن سان ٻِٽُ بيٺي هئي. هي ڳاڙهي رتيلي جهنڊي سان ڪوٽ رني چونڪيءَ جي مها سئنا پتي سارنگ جي اڳواڻيءَ ۾ اڇي ململ جا پٽڪا ٻڌل، تلوارن، تيرن ۽ بڻڇين سان، حڪم جي انتظار ۾ بيٺا آهن. ان جي ٻئي پاسي کان ڪوٽ بيزڻ چونڪيءَ جي مها سينا پتي سوڍل جي اڳواڻيءَ ۾ هي وري اجرڪ جا پٽڪا ٻڌل جوان جن جي هٿن ۾ لوڙهيون، ڀالا ۽ ڪهاڙيون آهن. سي به، شڪارين وانگر ڇاتيون تاڻيون بيٺا آهن. ان جي وري ٻئي پاسي کان شوآستان چونڪيءَ جا جوان گيڙو رتا ڪپڙن سان، ۽ ان سان گڏو گڏ  لاڙ ۽ ٿر چونڪيءَ جا جانٺا جُوان چُنريءَ جي رنگن جهڙو پٽڪو ٻڌل ڏنڊن ۽ ڪهاڙين سان تيار بيٺل نظر اچن پيا. ميدان جي سامهون پاڻيءَ سان تارُ سنڌو درياهه ۾ اڇن وڏن سِڙَهن سان ڊُونڊَنِ ٻيڙن جون ڊگهيون قطارون به نظر اچي رهيون آهن. ڊونڊين ۾ جُنگ جُوان ڀيريون وڄائيندا ماتا سنڌوءَ جا گيت ڳائي رهيا هئا.

جئه ماتا جئه ماتا سنڌو

سنڌو سنڌو، ماتا سنڌو

شاندار آن، ڊول سان هلندي اچين

         شانَ سان مانَ سان  وهندي اچين

            هلندي اچين پاڪ پوتر پاڻي کڻي

            او سنڌو ماتا سنڌو، جئه ماتا جئه

جڳ جڳ جيئي ست جڳ جيئي

 سنڌو او ماتا سنڌو، جئه ماتا جئه

           

اڄ سڄو سنڌو ٻهڪي رهيو آهي. اهي سڀ سنڌوءَ جي وارث کي سلامي ڏيڻ لاءِ ۽ هُن جي مهانتا کي مڃتا ڏيڻ لاءِ تيار بيٺا آهن.

مها راجا جي محل ۾ ماين ۽ ٻارن جا ڪَٽڪ آيل هئا. ڪي مايون خاص لباس ۾ ڳيچ ڳائي رهيون هيون، ته ڪي وري گُگُرَ جو واس ڏيندي ڪجهه ساٺ سئونڻ ڪري رهيون هيون ۽ ڪجهه مايون وري ويدڪ سڀيتا پڙهي رهيون هيون. ته ڪي دان ورهائي رهيون هيون. باقي وانديون مايون پاڻ ۾ کل ڀوڳ ڪري پاڻ کي ڀاڳِوانُ سمجهي رهيون هيون. ته ڪي وري ڀاڪر پائي پنهنجو پاڻ کي واڌايون ڏيندي ٿڪجن ئي نه پيون. مطلب ته محل جي هر پاسي  چهچٽو لڳو پيو هو. ٻالڪ جي ماتا ساڌنا ته پنهنجي پُتر تان ٻلهار پي وئي، گهور پئي ٿِي. جيڪي مايون هن سان ملي واڌايون ڏئي رهيون هيون. هن انهن کي وري موٽ ۾ قيمتي تحفا ۽ ريشم جا وڳا پئي ڏنا!، اڻکُٽُ، اڻ ميو دان پئي ڏنو. ساڌنا لاءِ اڄ مڙيوئي جڳ نئون ٿي پيو هو. هن جي دنيا سڀ رنگ سانول ٿي پئي هئي. هن ساڌو شاهه مرد تي باسون باسيون هيون، درياهه دادلي تي پُکا وڌا هئا، لڪي ڌارا جي چشمن تي وڃي ڪري اڻ ميو دانُ ورهايو هو ۽ جڳ جي جوڙيندڙ مالڪ کان پِني پنهنجو هي پُتر ورتو هو- ها! هُن کي ياد آيو: ’هن ساڌوشاهه مرد تي باس باسي هئي ته جي ٻه جاڙا پُتر جنميا ته هُنن جي ڳچيءَ ۾ هَرُ پاڃاري وجهي سنڌوءَ جا مهان ڍڳا ڪري هُنن هَٿان دانُ ورهائينديس ۽ پنهنجي ٻچن جِي، ۽ ديس واسين جِي سلامتيءَ لاءِ پاڻ لِيلائي ڪري دعائون پِندِيَس.‘ اڄ هوءَ ڏاڍي خوش هئي، ڇو ته  هن جي ڪُکِ مان پهرئين  پُتر جو جنم ٿيو آهي. ’هن جو جنم سڀاويڪ آهي. هي ٻالڪ سُهائو ۽ سدورو آهي. هي ست درياهي سنڌوءَ جو وارث آهي... وارث آهي، مالڪ آهي.‘ ساڌنا سوچي رهي هئي ۽ اڄ هن جي ممتا سنڌوءَ وانگر مست ڇوليون هڻي رهي هئي.

ماڻهن ڏٺو ته مٽيءَ جي اُڏار ۽ ڌُنڌَ مان ڪجهه ٻوڌي لوڪ ظاهر ٿيا آهن ۽ انهن جي پٺيان هڪ وڏو ڪٽڪ ماڻهن جو آهي جن ۾ گهڻا تڻا پنڌ آهن ۽ ڪجهه پوٺِي ڍڳن تي سوار آهن. انهن سڀني جي اڳيان هڪ معتبر ۽ مهان، مهاپرش آهي جيڪو هڪ وڏي ڀلوڙ ڍڳي تي سوار آهي. ڍڳو متارو آهي، سندس ڳچيءَ کان هيٺ لڙڪندڙ ڪالر، جهالر وانگر هئي جيڪا ذري گهٽ مٽيءَ سان لڳندي ٿي آئي. ڍڳي جي ڪُونٽي هڪ وڏي ڀِٽَ جي چوٽيءَ جهڙي هئي، ۽ ان جا سڱ ڪنهن مڙسالي جي ڀاڪر لاءِ کليل ٻانهن وانگر مٿي اُڀريل هئا. ڍڳي جي نڪ ۾ ناڪيليءَ جي بجاءِ سندس نڪ ۾ نٿ لڳل هئي جنهن ۾ ريشم جا ٻه رسا ٻڌل هئا. هڪڙي پاسي واري رسي کي هڪ جانٺو ۽ ٻئي پاسي ٻيو جانٺو، ٻئِي رسي کي سُڪَ سان جهليو ڪاهيندا پي آيا. ڍڳي جي مٿان ڀليون ٽُڪَ تي جُڙيل رَليون وڇايل هيون تنهن جي مٿان اهو مها پرش سوار هيو. ان ڍڳي جي ٻنهي پاسن کان ڪجهه جوڳي نانگ ڳچين ۾ هار وانگر پايو، گڏو گڏ هلندا آيا ۽ ڪنهن ڪنهن وقت هُوڪِريا ڪيو ماڻهن ۾ جوش  پيدا ڪري رهيا هئا. انهن سڀني جي ويجهي اچڻ سان ماڻهن پري هٽي ڪري پنهنجي وچ مان انهن کي گَسُ ٺاهي ڏنو، ته جيئن هو مهان ماڻهو آرام سان گذري ڪري ٿلهي تي پهچي سگهن. مهاپرش ماڻهن جي وچ مان گذري رهيو هو ته ماڻهن ان جي مهانتا کي سَنمانُ ڏيڻ لاءِ پنهنجو سيس نمائيندا رهيا ۽ ٻه هٿ ٻڌي پرنام ڪندا رهيا. مها پرش پاڻ به هٿ ٻڌي انهن لوڪن جي مهانتا جو قدر ڪندي اڳتي نڪرندو ٿي ويو. سندر سندر نارين کي هٿن جي اشارن سان آشريواد ڏيندو ٿي ويو. جڏهن هن جي اچڻ جو اهو سَنيهو مهاراجا تائين پهتو ته هُو به پنهنجي ڪُٽنبَ سميت ٻالڪ کي هنج ۾ کڻي درياهه واري ٿلهي ڏانهن هلڻ لڳو ۽ سڀ گهر جا ڀاتي ۽ ٻيون مايون دايون ۽ ٻار ان ساڻ گڏ اوڏانهن هلندا رهيا. ڇو ته مها پرش اوڏانهن درياهه واري ٿلهي تي ئي اچڻو هو.

درياهه ڪنڌيءَ تي مرد توڙي زالون، ٻار توڙي ٻڍا، جوان توڙي جوانڙيون اڳ ئي اچي چڪا هئا. مها پرش درياهه جي وهندڙ پاڪ پوتر پاڻيءَ سا گڏ اجرڪ ۽ رلين جي وڇاڻي تي ويٺو هو، هن جي آس پاس ۾ کوڙ سارا ٻوڌي ويٺا هئا. مهاراجا پنهنجو پتر کڻي اچي مهاپرش جي هنج ۾ ڏنو: ”اي مها پرش! اسان توکي پرنام ڪيون ٿا. تون سدا جڳ جڳ جِيئين شال. اي ساڻيهه جا سينگار! هن سدوري ٻالڪ جي جنم کي اڄ ڇهون ڏينهن آهي. ان حساب سان هن ننڍڙي ٻالڪ جي اڄ ڇَٺي آهي.“ راجا مها پرش جي آڏو خوشيءَ جو اظهار ڪندي چيو.

”اي! مها راجا سدا تنهنجو بخت ڀليرو رهي ۽ تون پنهنجي ساڻيهه ۾ ائين سدا خوشيون ماڻين. تون ڀاڳوند آهين! جو تنهنجي جهوليءَ ۾ هي سدورو ٻالڪ آيو آهي. مالڪ جي توتي ڪرپا آهي. وڌايون هجن توکي...“ جواب ۾! منهن تي مرڪ آڻي، مهاپرش راجا کي وڌايون ڏيندي چيو.

مهاپرش، ٻالڪ کي پنهنجي هنجهه ۾ وٺي ٿو. هي پهرين ٻالڪ کي ڏسي ٿو پوءِ هو پنهنجي هڪ اٿُاهه نگاهه سنڌوءَ مٿان وجهندي، پاڻيءَ ۾ اندر لهي وڃي ٿو. سنڌوءَ جي پاڪ پوتر پاڻيءَ سان ٻالڪ کي شنان ڪرائيندي ڪجهه منتر به پڙهي ٿو ۽ پوءِ ٻالڪ کي مٿي آڪاش طرف ڪري چئي ٿو؛ ”او! مهان مالڪ، تون اوچو آهين، تون ساري جڳ جو خليقيندڙ آهين. تون سنڌوءَ جو پوتر پاڻي  پياري، اسان کي جيئدان ڏين ٿو. هي سنڌوديس تنهنجي هن ڏنل تحفي درياهه جي سبب ئي آباد آهي. هيءَ اسان جي ڌرتي ماتا هن پاڪ پوتر جل جي ڪري ئي جيئي ٿي. شال هي سنڌو سدا وهندو رهي، هي جل ٿل جُڳ جُڳ جيئي، شال هي ٻالڪ سنڌوءَ جو رکوالو بڻجي ۽ ماتا جي ٿڃ سدا سائي رهي.“ هاڻ مها پرش سنڌوءَ جي جَل مان آڱر ٻوڙي ٻالڪ جي وات ۾ ٻه ڦڙا پاڻيءَ جا جيئن وجهي ٿو ته سنڌوءَ جي پاڻيءَ ۾ هڪ وڏو جوش ۽ اڀار ( تلاتم ) پيدا ٿي ٿو پوي ۽ ڪناري تي بيٺل ماڻهو ڊڄي وڃن ٿا! ۽ خوف مان مٿي آڪاش طرف ڏسندي هوڪريا ڪن ٿا. ٻالڪ جي وات ۾ جيئن پاڻي پوي ٿو ته ٻار به هُونگڙِي ڏئي چپ چُمُڪائي ٿو. مهاپرش اهو ڏسي مسڪرائيندي پاڻيءَ مان نڪري ٻاهر اچي ٿو، دهلن ۽ شرناين جي وڄَتِ تي سُندريون ان جي چوڌارين گول ٺاهي ناچ ڪندي ٻالڪ جو سواگت ڪن ٿيون. مهاپرش ڳائي ٿو:

”سون ورني ديس جي ڌرتي توتي سيس نمايون

مٽي ماٿي لايون، تنهنجو کايون ۽ توکي ڳايون.............مٽي ماٿي لايون“

سنڌوءَ جي ڪنڌيءَ تي بيٺل سڀ ماڻهن ڌرتي جي مٽي کڻي مٿي آڪاش طرف هوا ۾ اڏارين ٿا. ۽ سڀ گڏجي ڳائين ٿا: ”سون ورني ديس جي ڌرتي.........“

ٻالڪ جا ساٺ سَئُونڻ ڪيا ٿا وڃن ۽ اها سڄي رات چانڊوڪيءَ جي اڇي اجري رات سنڌوءَ ڪنڌيءَ جشن ٿئي ٿو. مهاپرش ڳائي ٿو. ناچڻيون نچن ٿيون رات جو پويون پهر آهي، ٻالڪ جا ساٺ سئونڻ مڪمل ڪري واپس مهاپرش وٽ کڻي اچن ٿا.

”اڄ کان پوءِ هن ٻالڪ جو نانءُ ”موهين“ آهي هي ست درياهي سنڌوءَ جي آمري پرڳڻي جو وارث آهي. هي تهذيب ۽ ماتا جي ٻولي لوليءَ جو رکوال آهي“ اهو چوندي هُن مٿي آڪاش کي جُوهه وجهي ڏٺو ۽ وڌيڪ ڳالهايو: ” مون کي ڏسڻ ۾ اچي ٿو ته هي پنهنجي ڏيهه ۾ هڪ وسندي جوڙيندو جيڪا پرٿوي تي سرڳ هوندي، امن ۽ شانتيءَ واري هوندي، جتي شير ۽ ٻڪري گڏ جهنگُ ۽ جَرُ جهاڳيندا، واپار ڏيهَئُون ڏيهِه هلندو، نر ۽ ناري هر خوف کان آزاد هوندا، هن ديس جا ماڻهو سُڌريل ۽ سَدورا هوندا جيڪي ڏيهي پرڏيهه ۾ وڃي اتان جي رهواسين کي حڪمت، هنر ۽ سنڌو سڀيتا جا سبق سيکاريندا ۽ هڪ نئون اِتهاس جوڙيندا- اي ڌرتي ماتا تون ڀاڳوان آهين.“ مها پرش ٻالڪ جي پتا ۽ ماتا ڏانهن منهن ڪر چوي ٿو: ” اي منهنجا ڀائيڙا تون سدورو آهين، اي ٻالڪ جي ماتا ساڌانا تو مهان آهين. هي ٻالڪ موهين توهان وٽ وشال آڪاش طرفان مليل ڌرتي ماتا جي امانت آهي. هن جي پرورش توهان جي ذمي آهي. باقي هن ٻالڪ جي حفاظت ديس واسين تي آهي ڇو ته هي ديس جو وارث آهي. هي آمريءَ جو وارث آهي.“ ايتري ڳالهائڻ کان پوءِ مها پرش ٻالڪ موهين کي پنهنجي ماتا ساڌنا جي هنج ۾ ڏئي ٿو ۽ هوءَ اجرڪ جي جُهنڊ ٺاهي پنهنجي پتر کي ڇاتيءَ سان لائي ٿي ۽ ٻالڪ ماءُ جي ٿڃ مان چُشڪيون وٺي ٿو.                    

The Roll of Book and writing in Poetry of Shah Abdul Latif Bhitai

محمد يوسف جويو

                     
   شاهه عبداللطيف ڀٽائي جي شاعريءَ ۾ پڙهڻ، لکڻ ۽ ڪتابن جو ذڪر، فڪر ۽ تصور

                                                 ( علمي، ادبي ۽ سماجي حوالي سان لکيل)

چوندا آهن ته شاعري پيغمبري ڏات آهي ڇاڪاڻ ته پيغمبر ۽ شاعر ۾ هڪ ئي  فرق هوندو آهي اُهو  اِهو ته پيغمبر تي وحي نازل ٿئي ٿو ۽ شاعر تي شاعري الهامي صورت ۾ نازل ٿئي ٿي. شاعر ۽ پيغمبر جي ڪم ۾ به ٿوروئي فرق آهي. پيغمبر جو ڪم پنهنجي قوم ۽ عالمِ انسانيت تائين الله سائينءَ جو پيغام پهچائڻ آهي. جڏهن ته شاعر جو ڪم پڻ  الاهي اسرار پروڙي پوءِ پنهنجِي شاعريءَ وسيلي هڪ پيغام ڏئي ٿو. جو پنهنجي قوم ۽ عالمِ انسانيت لاءِ  امن ۽ ڪاميابيءَ جي راهه ثابت ٿئي ٿو. سيد شاهه عبداللطيف ڀٽائي سنڌ ملڪ جو قومي شاعر ۽ گڏوگڏ هي صوفي شاعر به آهي. سندس شاعريءَ ۾ تصوف جون منزلون ۽ وحدانيت جو فلسفو سِٽ سِٽ ۾ سمايل آهي. هن جي شاعريءَ ۾ سنڌي سماج ۽ علم فلسفي جا  گهڻائي ڦَند سُجهايل ۽سمجهايل  آهن. پر اسان کي ياد رکڻ گهرجي ته هي سنڌ  جو هڪ قومي شاعر آهي. سو هن پنهنجي وطن جي هر ڪُنڊَ ۽ پاسو گهمي ڏٺو ۽ پنهنجي وطن جي ماڻهن سان ملي، انهن جون ثقافتي، معاشي حالتن سان گڏ وطن جي فطري سرحدن جو تعين ڪندي اُنهن جو مطالعو ۽ مشاهدو ڪيو.  ماڻهن سان ملي جلي ڪري اُنهن جي ريتن  رسمن کي پرکيو ۽ پروڙيو آهي. پاڻ پنهنجي شاعريءَ ۾ انهن سڀني پاسن کي تمثيلي رنگ ڏئي پنهنجي سنڌي ٻوليءَ ۾  کولي بيان ڪيو ويو آهي. هن وقت شاهه سائينءَ  جي شاعريءَ تي گهڻن ئي پاسن کان  تحقيق ڪري  لکيو ويو آهي. مثال طور جن عالمن شاهه جي شاعريءَ جي مختلف پاسن تي تحقيق ڪئي آهي تن جا ڪجهه نالا يادگيريءَ خاطر هيٺ ڏجن ٿا.

• شاهه لطيف جي ڪلام ۾ مرد جو ڪردار/ ڊاڪٽر محمد ابراهيم سنڌي

• شاهه جي شاعريءَ ۾ علامت نگاري/ ڊاڪٽر غلام نبي سڌايو

• سنڌي ثقافت ۽ شاهه لطيف/ شاهنواز سوڍر

• شاهه جي شاعريءَ ۾ عورت جو روپ/ ڊاڪٽر فهميدهٰ حسين

• شاهه لطيف : شاعري ۽ فڪر/ ڊاڪٽر درشهوار سيد

• شاهه لطيف جي شاعريءَ ۾ هٿ جا هنر/ ڊاڪٽر الهرکيو ٻٽ ۽ سليم لطيفي

• مرحوم محترم اڪبر سومرو شاهه سائين جي ڪلام جي ڪن سُرن جي ڪجهه بيتن کي تصويري شڪل ڏني آهي جيڪا پڻ ڪتابي صورت ۾ ڇپيل آهي.

مٿين حوالن کان علاوهٰ  شاهه عبداللطيف ڀٽائي جو ڪلام دنيا جي مختلف ٻولين ۾ پڻ ترجمو ٿيل آهي. جن ۾ انگريزي، فرينچ، جرمن، عربي. سرائڪي، اردو، پنجاپي ۽ براهوي ٻوليون اچي وڃن ٿيون. اهڙيءَ طرح شاه جي هر سر تي الڳ الڳ ننڍا ڪتابچا ڇپائي پڌرا ڪيا ويا آهن ۽ ڪئي ڪانفرنسون پڻ ٿيون آهن. جن ۾ ڏيهي توڙي پرڏيهي عالمن پڻ شاهه عبداللطيف ڀٽائيءَ تي ڪتاب ۽ مقالا وغيرهٰ لکيا آهن. ته ڪن عالمن وري شاهه صاحب جي شاعري تي فڪري ۽ نظرياتي ڪتاب  ۽ مقالا لکيا آهن، جن ۾  ايڇ ٽي سورلي، ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ، سائين جي ايم سيد، محمد ابراهيم جويو، سليم ڀٽو لطيفي وغيرهٰ شامل آهن. ڪن عالمن وري شاهه صاحب جي ڪلام کي سهيڙي، سنواري هڪ رسالي جي صورت ۾ جوڙي پڌرو ڪري اسان تائين پهچايو آهي. انهن بزرگن جي نالن جي فهرست ڊگهي آهي. انهن مان وري قلمي نسخن جي صورت ۾ جيڪي رسالا سامهون آيا آهن تن جو تعداد لڳ ڀڳ 24 کن آهي. وري جيڪي ڇاپي کان پوءِ رسالا سامهون آيا آهن تن جو تعداد  23  کان به مٿي آهي. پر پوءِ به اڃا شاهه لطيف جي شاعريءَ ۽ ان جي فڪر تي تحقيق جو ڪم جاري آهي. شاهه کي پڙهڻ  ۽ پرکڻ کا پوءِ هر ماڻهو ان کي پنهنجي پنهنجي  مڪتبِ فڪر، سوچ يا نظريي طرف کڻي ٿو. ۽ ان جو مطلب يا مفهوم ڪڍي ٿوته شاهه جو هر بيت ان جي سوچ جي ترجماني ڪندو آهي. هڪ وڏي شاعر جي اها ئِي اعلٰي خوبي هوندي آهي.

شاهه عبداللطيف ڀٽائيءَ جي شاعريءَ جو ٻيو پاسو سنڌ جي قومي شاعر جي حيثيت وارو پاسو آهي. ها! جيڪي قومي شاعرن جون خوبيون هونديون آهن. تن ۾ وطن جي محبت، پنهنجي وطن جي ماڻهن ۾ همت، حوصلو، محنت ۽ بهادريءَ جا جذبا جاڳائڻ ۽ انهن جي هروقت همت افزائي ڪرڻ، پنهنجي وطن جي ترقي ۽ ان جي خوشحاليءَ جي لاءِ ڳالهه ڪرڻ، پنهنجي ديس واسين ۾ پنهنجي  وطن لاءِ محبت پيدا ڪرڻ، ۽ وطن جي آزادي برقرار رکڻ لاءِ هميشه  هر وقت  تيار رهڻ، ديس واسين کي ٻڌي ۽ اتحاد، ميٺُ محبت جو درس ڏيڻ، انهن سڀني سان گڏ پنهنجي وطن جي تاريخ کي اجاگر ڪرڻ، تاريخ مان مثال، قصا ۽ ڪهاڻيون کڻي انهن کي پنهنجي قوم لاءِ همت، حوصلي ڏيڻ. وطن ۽ وطن جي ماڻهن لاءِ مسلسل جدوجهد ڪندڙن ڪردارن کي مثال طور پيش ڪرڻ آهي. اهڙن قومي هيرن کي ڪاميابيءَ جو اهڃاڻ ( Symbol ) ڪري پيش ڪرڻ آهي.  پنهنجي ٻولي، ثقافت، تهذيب ۽ تمدن جو محافظ ٿي ڪري، پنهنجي شاعريءَ ۾ ان کي امر ڪري ڇڏڻ، اهي سڀ گُڻَ هڪ اعلٰي قومي شاعر ۾ هوندا آهن. شاهه صاحب هر مذهبي مت ڀيد کان مٿاهون  رهيو آهي. ۽ ڪڏهن به ڪنهن فرقي يا مذهب جو ترجمان  به نه رهيو آهي. هي هر لحاظ کان عالمِ انسانيت لاءِ امن، ترقي ۽ بني آدم جي خوشحاليءَ جي ڳالهه ڪندڙ شاعر آهي. دنيا جا وڏا شاعر جهڙوڪ ٽيگور، شڪسپيئر، گوئٽي ۽ فردوسي وغيره پنهنجن پنهنجن ملڪن جا نمائدا شاعرآهن ته اهڙيءَ طرح اسان جو شاهه عبداللطيف ڀٽائي پڻ سنڌ وطن جو نمائدو ۽ قومي شاعر آهي.

جيئن *”شاهه صاحب، سنڌ جي جملي رهاڪن کي بنا هندو مسلم فرق جي سنڌي ڪري تصور (پيش) ڪيو آهي. ۽ جن ماڻهن کي ساراهيو اٿس، تن مان اڪثر هندو هئا. راءِ ڏياچ هندو راجا هو، لاکو ڦلاڻي ڪڇ جو  هندو راجا هو، راڻو سوڍو هندو هو، مومل هندواڻي هئي، سسئي هندو نسل  جي هئي. اوڏ، جاڙيجا، ريٻاڙي، جوڳي، بابو، سنياسي، آديسي جن جو ذڪر شاهه صاحب پنهنجي ڪلام ۾ آندو آهي سي سڀ هندو هئا.“ ان کان علاوهٰ ” هنگلور جي هلڻ، گنگا تي گجڻ ۽ سنڱين وڄائڻ واري سامين ۽ جوڳين کي ڳايو اٿن.1“ اهڙيءَ طرح سان”شاهه صاحب لاکي ڦلاڻي ۽ جکري کي پنهنجي ڪلام ۾ درج ڪيو آهي ۽ ڪڇ جي مشهور تيرٿ ڌام نارايڻ سروور ۽ ڪوٽيشور هندن جي ماڳن جو ذڪر به ڪيو آهي. شاهه صاحب کي هندو- مسلمان لاءِ ڪوبه ڀيد ڀاءُ ڪونه هو.2“

شاعريءَ جي فلسفي کي بيان ڪرڻ ۽ ان کي ڌرتي ۽ دنيا جو شاعر ڪري پيش ڪرڻ يا ان جي علمي ۽ عقلي ڄاڻ کي بيان ڪرڻ لاءِ تمام ٿورا ڏاها ماڻهو آهن، جن شاهه صاحب کي نروار ڪيو آهي جن۾ سڀ کان پهرين انگريزن جي دور ۾ ڊاڪٽر ٽرمپ، ايڇ ٽي سورلي، ڀيرو مل، آڏواڻي، ڊاڪٽر عمر بن محمد دائودپوٽو ۽ مرزا قليچ بيگ وغيره ان کان پوءِ اسان جي هاڻوڪي دور ۾ جن بزرگن کي اسان ڏٺو تن ۾ سائين جي ايم سيد، محمد ابراهيم جويو، ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ، رسول بخش پليجو، شيخ اياز۽ عبدالواحد آريسر وغيره اچي وڃن ٿا. انهن شاهه لطيف جي شخصيت ۽ ان جي شاعريءَ کي هڪ نئين انداز ۾ ۽ هڪ سائنسي انداز ۾ بيان ڪندي اسان آڏو متعارف ڪرايو آهي.

اسان جي سنڌ ملڪ جي قومي شاعرن جي هڪ ٽِه مورتي آهي جنهن ۾” شاهه عبداللطيف ڀٽائي( 1689ع _ 1752ع ) سان گڏ عبدالوهاب سچل سرمست( 1729ع _ 1829ع ) ۽ ڀائِي چين راءِ ولد بچو مل لنڊ ’سامي‘ ( 1743ع _ 1850ع )“ به شامل آهن. سو هي اسان جا حقيقي سڄڻ، سنڌ دوست، انسان دوست، علمي، عقلي ۽ روحاني شاعر آهن. جن جي شاعريءَ مان اسان کي محبت، انسانيت، سماجي قدر ۽ قومي جاڳرتا سان ترقي ڪرڻ لاءِ نوان ۽ جديد طريقن وارا گس ۽ رستا سمجهايل ۽ ڏسيل آهن. شاهه ۽ سچل جيئن ته مسلمان گهراڻن ۾ پيدا ٿيا ۽ ان ئي ماحول ۾ وڏا ٿيا، ته انهن پنهنجي شاعريءَ ۾ جيڪا ٻولي، محاورا، تشبيحون ۽ استعارا وغيره يا ائين کڻي چئجي ته انهن مسلمان گهراڻن جي ماحول جي مطابق ٻوليءَ جا لُغوي لهجا استعمال ڪيا ۽ اِنَ کي به اُنَ وقت جي مطابق آسان فهم ۾ پيش ڪيو. ۽ جڏهن ته سامي وري هندوگهراڻي  واري ماحول ۾ ڄائو، نپنو ۽ وڏو ٿيو ته وري هن اُن وقت جي لحاظ کان اُها ٻولي يا لغوي لهجا استعمال ۾ آندا، ۽ ٻولي، محاورا، تشبيحون ۽ استعارا وغيره يا اُنَ گهراڻي جي ٻولي پنهنجي شاعريءَ ۾ ڪتب آندي آهي. ان جو مطلب اهو ٿيو ته انهن اسان جي ٽنهي شاعرن پنهنجي پنهنجي ماحول ۽ حالتن مطابق پنهنجو قومي فرض ادا ڪندي پنهنجي قوم جي اصلاح ڪئي آهي. ۽ دنيا جي رهنمائي ڪندي ڪاميابيءَ جا ڏس ۽ گس پنهنجي ان فلسفي شاعريءَ جي ذريعي ڏسيا آهن. اهوئي سبب آهي. جو انهن شاعرن جي فڪري هڪ جهڙائيءَ اسان آڏو  يا دنيا آڏو قومي تشخص ۽ قومي وحدت جو هڪ بيمثال ثبوت آهي. تنهن ڪري اسان کي گهرجي ته اسان انهن ٽِنهي قومي شاعرن جي فڪر کي سمجهون ۽ عام ڪريون. سنڌ جي مفڪر سائين محمد ابراهيم جويي صاحب جي چواڻيءَ ته ”اسان کي اڄ جي حالتن تي افسوس آهي ته اسان جي مٺڙي سنڌ طبعي طور اخلاقي مونجهاري ۽ جهالت جي ڪري اجائي وڳوڙ ۾ ڌِڪي وئي آهي. اهڙين ڏکين حالتن ۾ اسان کي وري نئين سِر ” شاهه لطيف، سچل سرمست ۽ ڀائِي چين راءِ سامي “ کي پڙهڻ، پُرجهڻ ۽ سمجهڻ جي سخت ضرورت آهي. اِهي اسان کي اِن اخلاقي مونجهاري ۽ بدبودار جهالت کان ڇوٽڪاري جي گس تي هلائي آزاديءَ طرف وٺي وڃن ٿا. جڏهن ته اڄ جي تعليم اسان کي سجاڳ، ڏاهو ۽ مسيحا بڻائڻ جي بجاءِ، هيءَ اڻسهپ، چيڙاڪ، جهيڙاڪ، ناچو (وچ ڪُڏڻو) ۽ نفاق وجهڻ وارو(انتها پسند) بڻائي ٿو. انهن مٿين بزرگن جي ڏنل فڪر ۽ تعليم اسان کي حقيقي انسان، سهپ وارو، سچار، سجاڳ، حقيقي ڏاهو، روادار ۽ همدرد بڻائي ٿو. مونکي اميد آهي ته جلد آزاديءَ جي هوا گُهلندي، امن ٿيندو ۽ ضرور نئين سنڌ جو جنم ٿيندو.“ 

نوٽ : هن مضمون ۾ شاهه جو رسالو/غلام محمد شاهواڻي ۽ شاهه جو رسالو/ علامه آءِ آءِ قاضيءَ  جي ترتيب –ڏنل رسالن جي مطابق بيت ۽ وايُن جون معنائو ۽ حوالا ڏنل آهن:

               شاهه عبداللطيف ڀٽائي  جي شاعريءَ ۾  پڙهڻ،   لکڻ   ۽   ڪتابن    جو تصور ۽ ذڪر

• سر ڪلياڻ:

هي سر وحدانيت جو سر آهي. هن سر ۾ حق جي راهه(وحدانيت) جي راهه وٺڻ ۽ ان تي ثابت قدم ٿي هلڻ لاءِ سمجهايل آهي. دنيا جي ڏاهن مطابق هر مذهب مڪمل مذهب تڏهن چوائيندو آهي  جڏهن ان ۾ هيٺيون ٽي ڳالهيون لازمي هجن؛ (1) هڪ خلقڻهار (رَبُ) يا عبادت جي لائق هستي (2) ان جو نبي يا رسول ۽ (3) مقدس ڪتاب يا خدا طرفان موڪليل ڪتاب ۽ ان جي مطابق ڪي قاعدا قانون يا شريعت، نظريو يا فڪر وغيره  هن سر ۾ انهن ڳالهين  جو ذڪر ٿيل آهي.

وحدهُ لاشريڪ له چئِي،  چوندو آءُ

فرض، واجب، سُنتون، تِنِيئُون ترِڪ مَ پاءِ

توبَهَه سَندِي تسبِيح،  پَڙَهڻ ساڻ پُڄاءِ

نانگا پنهنجي نفس کي، ڪا نئين راهه سُونهاءِ

ته سندي دوزخ باهه،  تو اوڏيائي نه اچي.

هي پهريئين سر جو بيت آهي، ”سُرُ“ راڳ کي ڪنهن خاص انداز ۽ ڍنگ سان، ادائگيءَ جو نالو آهي. سر مان سريلو لفظ نڪتل آهي جئين عام طور چئبو آهي ته هي سريلو فنڪار آهي وغيره. ڪلياڻ جي معنيٰ ۽ مفهوم ته وسيع آهي پر هت هن جي معنيٰ سُک، خير ۽ امن آهي. هن پهرين سر ۾ شاهه سائينءَ پنهنجي حقيقي خالق ۽ پالڻهار جي هيڪڙائي ۽ وحدانيت جو ذڪر ڪيو آهي ۽ اُنهيءَ جي ڏسيل راهه تي هلڻ جو تاڪيد ڪيو آهي. هن مٿئين بيت ۾ ”پڙهڻ“  تي زور ڏنل آهي. حقيقتن کي مڃيندي شاهه صاحب فرمائي ٿو ته ڌڻيءَ جي طرفان جيڪي ڪم رکيل آهن سي پورا ڪرڻ لازمي آهن. پر پوءِ به پاڻ کي هِيڻو ۽ ڪمزور سمجهي پنهنجي مالڪ کي راضي ڪرڻ لاءِ ان جا ڏسيل سبق پڙهڻ ۽ سمجهڻ سان منزل ملندي ۽ ڀُلجَڻ کا بچي پَئبو. پڙهڻ معنيٰ ڄاڻ حاصل ڪرڻ آهي، پڙهڻ سان ماڻهو پاڻ کي سڃاڻي ٿو، پڙهڻ سان ئي نئين راهه ملي ٿي ۽ ڪاميابيءَ طرف ويندڙ گس ڳولي لهي ٿو. پڙهڻ سان ئي ماڻهو پنهنجو ڪردار جوڙي ٿو ۽ پاڻ کي ڪاميابيءَ ڏانهن موڙي ٿو ۽ سرخرو ٿئي ٿو. اِن بيت مان اسان کي سبق ملي ٿو ته پڙهڻ جي ڪيڏي وڏي اهميت آهي، پڙهڻ سان ئي ماڻهو پروڙي ٿو، پرکي ٿو ۽ پنهنجو پاڻ کي بهتر ۽ سٺو ڪري هن جهان ۾ پيش ڪري ٿو ۽ پوءِ يقينن هو ڪامياب ٿئي ٿو. توبَهَه سَندِي تسبِيح، پَڙَهڻ ساڻ پُڄاءِ،-- توبَهَه معنيٰ ته پنهنجي زندگيءَ جي ماضيءَ تي تنقيدي نظر وجهه ۽ پنهنجو خود تنقيدي جائزو وٺڻ ۽ ڪيل غلطين تي پڇتاءُ ڪري پاڻ ۾ سڌارو آڻ ته ايندڙ وقت ۾ ڪاميابي ملئِي ۽ جَڳَ ۾ مانُ، مرتبو ۽ عزت ۾ اضافو ٿيئِي. پنهنجو خود جائزو وٺڻ به ته پاڻ کي پڙهڻ آهي، سمجهڻ آهي ۽ ان جو نتيجو يقينن سڌارو ۽ ڪاميابي آهي.

• سر يمن ڪلياڻ:

هي ٻيو نمبر  سر يمن ڪلياڻ آهي، هن جي اصطلاحي معنيٰ آهي ته من يا دل جي خواهشن کي روڪڻِ  ضابطي ۾ رکڻ، هي شاهه صاحب جو سڄو سر اعليٰ معيار ۽ فلسفِي گهرائپ جو هڪ اعليٰ نمونو آهي. هن سُرَ ۾ فنافي الله ٿيڻ آهي يا ان رب کي دوست بنائڻ آهي. هن ۾ حقيقي عشق ۽ تصوف جا ڪئِي راز ۽ رمزون ڏاڍي عُمدي نموني سان  سمجهايل ۽ سُجهايل آهن. هن سر ۾ ماڻهو کي پاڻ  روڪي هڪ ضبط ۽ نظم ۾ هلائڻو آهي. هن سر ۾ شاهه صاحب جيڪي تشبيهون ۽ تمثيلون بيان ڪيون آهن سي ان وقت جي سماجي حالتن، ريتن، رسمن ۽ ان وقت ۾ مروج ڌنڌن ۽ ڪاروبار ۾ استعمال ٿيندڙ لفظ، اصطلاح ۽ محاورا (Terminologies )  استعمال ڪيا آهن ۽ انهن ڪمن/ڌنڌن/هنرن ۾ استعمال ٿيندڙ اوزارن جي حوالي سان لفظ ڏنا ويا آهن- هن سُر ۾ لکڻ، پڙهڻ ۽ ڪتابن جو ذڪر ٻين سُرن کان وڌيڪ ڪيو ويو آهي، ان مان اهو ظاهر ٿئي ٿو ته ٻڌايل يا بيان ڪيل ڳالهه يا قصي/ ڪهاڻيءَ کان وڌيڪ لکيل ڳالهه اهم ۽ پائدار آهي. لکت گهڻي دير تائين محفوظ رهي ٿي ۽ لکتن مان ماضيءَ جي خبر پوي ٿي، معلومات ملي ٿي ۽ اها معلومات اثر ڇڏيندڙ ۽ طاقتور ٿيندي آهي. هنن بيتن ۾ ”پڙهڻ، لکڻ، ڪاتب، ورق، الف، اکر، سبق ، مطالع، سِٽ، تعليم، ڦرهِي، پَنو، فِڪر، پُڇڻ، مَسُ ۽  ڪاڳرُ“ وغيره جهڙا لفظ استعمال ڪيل آهن.

ايڪُ پيالو، ٻه ڄڻا، عشق نه ڪري ايئن،

ليکيا جي لِکَڻَ ۾، سي قرب رسندا ڪيئن،

هئڻ ڪيا هيئن، وانجئا پس وصالَ کي.

لَکَڻ// گڻ، لڇڻ، صحيح ڪرڻ

لِکَڻَ// حساب، ڳاڻيٽو، داخلا رکڻ

’ ليکيا جي لِکَڻَ ۾، سي قرب رسندا ڪيئن،‘ جيڪي حساب م نه آيا/ ڳاڻيٽي ۾ نه آيا/ نصيب ۾ ئي نه هئا سي ڪيئن منزل تي (وجهڙائپ تي) پهچندا، سي ڪيئن مقصد ماڻيندا ۽ پاڻ حاصل ڪندا. نالو لکڻ معنيٰ ته نشانبر ٿيو، ظاهر ٿيو، ڪنهن خاص ڪم لاءِ چونڊيو ويو ۽ ان چونڊ واري قطار ۾ هن جو نالو پهرين نمبر تي آهي ته سڀ کان پهرين پڇا به هن کان ٿيندي پر جي ان قطار ۾ هن جو نالو ڪونه آهي ته پوءِ پُڇا ڇا جي؟

صوفي صاف ڪيو، ڌوئي وَرَقُ وجود جو،

 تنها پوءِ ٿيو، جيئري پَسڻُ پرين جو.

ورق// پنو، ڪاڳر، ڪتاب جو پنو، وجود جو هڪ حصو

ڪائنات سان گڏ انسان جو وجود به هڪ ڪتاب آهي، تنهن ڪري صوفي پنهنجي ’اندر جي ورق‘ کي ڌوئي ۽ دل کي، نيت کي ۽ پنهنجي سوچ يا ارادي کي درست، چٽو ۽ صاف رکڻ لاءِ چوي ٿو. معنيٰ ته نيت صاف ۽ سٺي هجي، اندر ۾ ٻيائي نه هئڻ گهرجي هر ڪنهن لاءِ خير ۽ سلامتي، سک ۽ امن جي خواهش هئڻ گهرجي. پنهنجو خود تنقيدي جائزو وٺِي ڪري پاڻ کي ۽ پنهنجي ڪردار کي صاف ۽ چٽو رکجي ۽ علم ۽ ڄاڻ جي پختگي به لازمي آهي ته پوءِ جئيري ئي منزل مقصود حاصل ٿئي ٿي.

ظاهر ۾ زاني، فڪر منجهه فنا ٿيا،

تنين کي تعليم جي، ڪوڙهه اندر ڪاني،

حرف حقاني، دَورُ ڪيائون دل ۾

تعليم// ڄاڻڻ، حقيقت معلوم ڪرڻ، علم يا ڄاڻ

دَورُ// سبق جي ٻيهر پڙهڻي، گردش، وقت جو ڦيرو، ورجائڻ

حرف// اکر، سچ، حق

ظاهر ۾ هو بدڪار آهن، پر عقل ۽ ڏاهپ ۾ سڀ کان اڳرا  آهن. بلڪِ هُو ان هستيءَ جي ڏنل علم ۾ سمائجي چڪا  آهن،  تن کي اها تعليم ئي اهڙي مليل آهي، جا اندر ۾ تڙپ پيدا ڪري ٿي، ۽ حقيقت جي ڳولا  لاءِ جدوجهد طرف مائل ڪري ٿي. ۽ حرف حق جو جنهن دل جا سڀ وهم ۽ گمان ڪڍي  دور ڪيا  آهن. اهو هو بار بار ورجائين ٿا پيا- مطلب ته سچ جو علم ئي اوهان کي ڪاميابيءَ طرف وٺي ويندو، ڀلي سماج جي ماڻهن جي آڏو ڇا به هجو. حق جي ڳالهه جو ورجاءُ، دورُ ڪندا رهو، ايسين تائين جيسين تائين ڪاميابي حاصل نه ٿي ٿئي. 

جن کي دور درد جو، سبق سور پڙهن،

فڪر ڦرهي هٿ ۾، ماٺ مطالعو ڪن،

پنو سو پڙهن، جنهن ۾ پسنِ پرينءَ کي.

سُور پڙهڻ// پنهنجي ڏوهن، غلطين تي ويچار ڪرڻ، غور ڪرڻ

فڪر// نظريو، سوچ، خيال

ماٺ مطالعو// پڙهڻ، پڙهڻ جو هڪ طريقو، خاموش پڙهڻي، خاموشيءَ ۾ ڪنهن نظريي يا خيال تي غور ڪرڻ، سوچڻ، پنهنجو پاڻ پڙهڻ، پنهنجي اندر ۾ جهاتي پائڻ

جن کي اندر جي احساس جو درد هجي، ماڻهن جا سور ڏسن ۽ انهن کي سمجهن پڻ، ته پوءِ ماٺ ۾ ئي رهي ڪري فڪر ۽ صبر ڪن، پر پوءِ به انهيءَ درد کان نجات لاءِ ماڻهن کي ڏَسَ ڏين، ۽ پنهنجي پرينءَ (منزل) کي ماڻڻ جي پرچار يا ذڪر ڪن. اهو درد جو علم، احساس جو علم پڙهن ۽ ان مليل فڪر تي عمل ڪن تڏهن ئي وڃي حقيقي پرين سان ٿا ملن ۽ منزل ماڻين ٿا.

• سا سٽ ساريائون، الف جنهن جي اڳ ۾،

          لا مقصود في الدارينِ، اِنَ پر اُتائون،

          سَڳَرُ سوٺائون، ٿيا رسيلا رحمانَ سين.

• سا سٽ نه سارين، الف جنهن جي اڳ ۾،

           ناحق نهارين، پنا ٻيا پرينءَ لئي.

سا سِٽ//  انهن اکرن جي قطار

اها سٽ، اکرن جي قطار کي جانچيائون، ڏٺائون، پڙهيائون ۽ پڻ سمجهيائون ته جنهن جي اڳيان ’الف‘ هو مطلب ته پنهنجي مالڪ جي نالي جو هي پهريون اکر آهي، ۽ جڏهن هنن پنهنجي مقصد جو اکر ’الف‘  (مالڪ) ڳولي لڌائون، جنهن ۾ هنن جون سڀ اميدو ۽  آسرا هئا. هن بيت جي پڙهڻ سان اها خبر پوي ٿي ته هڪ هڪ اکر يا نقطي جي به اهميت آهي ۽ اهي اکر يا نقطا (نشانيون) اسان کي حقيقت جي معنيٰ ۽ منزل تائين رسائين ٿا.

       اکر پڙهي اڀاڳئا، قاضي ٿيئن ڪِئاءُ ؟

       ڀيريين ۽ ڀائين، ايڏا، ائين نه آءُ،

      اِنَ سُرڪيءَ سندو ساءُ، پڇج عزازيل کي.

اَکَر// علم، ڄاڻ

اَڀاڳئا// اي نڀاڳا

قاضي// منصف، انصاف ڏياريندڙ، پاڙهيندڙ

ڪِئاءُ// ڪٿان

ڀيريين// ڦيراٽيون، ڀيرا ڏيڻ، ڦيرا ڏيڻ

ايڏا// هيڏانهن

سُرڪي// ڍُڪُ

ساءُ// مزو، ذائقو، لذت

اڌ پڙهيل تون نڀاڳوآهين، ڪيئن منصفُ ٿِي ويٺو آهين؟ ۽ ويٺو هيرا ڦيريون ڪرين ڏئين ۽ ماڻهن کي پيو منجهائين ۽ وري مٿان پيو ٻڌائين ته مان ڪو اُتُمُ ۽ اعليٰ آهيان! پاڻ پرست نه ٿي. اڙي! هُن عزازيل کان پُڇ ته عشق جي هڪ ذري  جو ڪيڏو نه مزو آهي. اهي ڪتاب ۽ اهي اکر جيڪي تو پڙهيا آهن سي سڀ ڪجهه به ته نه آهن پوءِ تون ڪيئن پاڻ کي منصف ٿو سڏائين!؟ تو ته پڙهيو ڪجهه به ڪونه آهي، پڙهڻ ۽ ان کي وري پُرجهڻ ته اڃا پري جي منزل آهي، تو ته اڃا پورو پڙهيو به ڪونه آهين.

• وِسريو مِ سَبَقُ، پهرين سِٽَ نه سنڀران،

           اڃا هِيءُ ورق، هَئي مُطالِعُ نه ٿيو!

مُطالِعُ// پڙهڻ، وري پڙهڻ، پڙهندورهڻ

• ڪيو مطالع مون، هو جو ورق وصالَ جو،

           تنهن ۾ تون هين تُون، ٻي لات نه لحظي جيتري.

وصال// ملڻ، ملاقات ڪرڻ

لات// ذڪر، ياد، ڳالهه پَچارڻ، ٻولي

لحظي// ذرڙو، تمام ٿورڙو، رتي

اسان جڏهن ڪو به ڪتاب پڙهندا آهيون ته ڄڻ ان جي لکندڙ(خالق) سان ملاقات ڪري رهيا آهيون ۽ هن سان ڄڻ گفتگو يا ڪچهري ڪري رهيا هجون. سو هن ۾ به اِها ڳالهه چيل آهي ته جيڪو مون پڙهيو تنهن ۾ ته، توسان  ملڻ جي ڳالهه هئي، تو وٽ پهچڻ جي ڳالهه هئي ۽ جيئن مون پڙهيو پي ته مون کي تون ئي تون ٿي نظر آيئن، تنهنجو ئي ذڪر هو، تو تائين پهچڻ جو ڏس پتو ٻڌايل هو جنهن تي مان هلي رهيو آهيان تو سان ملڻ لاءِ، ڇو ته تون ئِي منهنجِي مُون آهين. نه ته مان تو سِوا ڪجهه به ته نه آهيان.

************ 

        جو مون پڙهيو پاڻ لئي، سَبَقُ سابِقُ جو،

        پهرين سُڃاتُم پانهنجي، نفس جو نِهو،

        جت عرفان اصل ۾، ٿي روحن بروزُ ڪيو،

        وَرِي وَرَقُ پِيو، گڏيم وَڍُ وصال جو.

سابق// اڳيون، پهريون،

پهرين// اول، اڳ ۾

عرفان// معرفت، سڃاڻپ، ساڃانهه

وَڍُ-- // وڇوڙو، ڦَٽَ، وٿي، الڳ ٿيڻ، جدا ٿيڻ، اندر جو درد

وصال// ملڻ، ملاقات

جو تو پاڻ پڙهايو ۽ جيڪو مون پاڻ پڙهيو يا ڄاڻ حاصل ڪرڻ لاءِ پڙهيو هو، ان سبق جي ڄاڻ ئي ڪم آئي جو پنهنجو پاڻ کي ڄاتم، سڃاتم ۽ ڏٺم، ڄڻ پنهنجو پاڻ سان ملاقات ڪيم. جا جدائي ٿي هئي سا وري پنو پڙهڻ سان ختم ٿي ۽ روحن جو پاڻ ۾ ميلاپ ٿيو. جو وڍُ پيو هو، جو وڇوڙو ٿيو هو سو ختم ٿيو.

************

                  اَکَرَ ڇُتي هيڪَڙي، ٻهُون جي نه ٻجهنِ،

                  ڪوهه ڪِبو کي تَنِ، سڄي سڻائي  ڳالهڙي.

ڇُتي// ڇُهڻ سان، پڙهڻ سان، ڏسڻ سان، سمجهڻ سان

ٻَهُون// ٻيُون، وڌيڪ، گهڻو

ٻُجهن// نه سمجهڻ، ڳالهه ٻڌڻ کان پوءِ به نه سمجهن

مطلب ته اکر اکر ڪري ڳالهه ٻڌائڻ کان پوءِ به نه سمجهن تن کي سڄي ڳالهه يا قصو ٻڌائي ڇا ڪبو، جيڪي سمجهن ئي ڪو نه ٿا. اصل ڳالهه احساس جي هوندي آهي، احساس ئي ماڻهوءَ ۾ انسانيت جا گڻ پيدا ڪندو آهي. احساس ئي هڪ ٻئي کي سمجهڻ جو ماحول پيدا ڪندو آهي.

************

   

                 پڙهيو ٿا پڙهن، ڪڙهن ڪين قلوبَ ۾،

                 پاڻان ڏوهه چڙهن، جي ورق ورائنِ وِتَرا.

ڪڙهڻ// سمجهڻ، دل سان هنڊائڻ. پُرجهڻ، اصل حقيقت کي سڃاڻڻ

قلوب// دل، من، انسان جو اندر

ورق ورائن وترا // رڳو پيا پنا اٿلائن، سمجهن ڪو نه ويتر وڌيڪ پيا پنا اٿلائين

هي اهي عاشق آهن جيڪي رڳو زبان سان پڙهن ٿا پر ان کي هيئين سان هنڊائڻ يا دل سان ان کي سمجهڻ اچي ئي ڪونه. دل جيڪا انسان جي جسم جو مرڪز آهي ۽ ان مان ئي احساس ڦُٽن ٿا سو دل جي سچي لڳاءُ سان جو به ڪم ڪبو سو پائيدار نتيجو ڏيندو. ڪنهن فڪر يا نظريي کي سمجهڻ، پرجهڻ، پروڙڻ ۽ ان تي عمل ڪرڻ ئي اصل حاصلات ٿئي ٿي.

************

                  پڙهيو پڙهيجاهُ، سبقُ اِنهين سور جو،

                  ميم رکجاهه من ۾، الف تنهن اڳياههُ،

                 چتان چوريجاهه، اِها لات لطيف چي.

پڙهيجاهه// پيو پڙهندو رهه، گهڻو پڙهجو، پڙهندو رهُه

الف// پالڻهار جي نالي جو پهريون اکر، الف بي جي پٽيءَ جو پهريون اکر

ميم// نبي سڳوري جي نالي جو پهريون اکر، الف بي جي پٽيءَ جو ڇائتاليهون اکر

الف معنيٰ خالق جنهن هيءَ ڪائنات خلقي، هيءَ ڌرتي خلقي ۽ ڌرتيءَ تي رهندڙ قومون انهن جون ٻوليون ۽ انهن جي رهڻ جو رنگ ڍنگ مختلف ڪيو ته جيئن هُو هڪ ٻئي کي سڃاڻي سگهن، ۽ هڪ ٻئي جو قدرڪن، احساس رکن ۽ قدرت جي طرفان جيڪا اُنهن کي شناخت ملي آهي، انهيءَ کي قائم دائم رکن. ميم معنيٰ ته رهبر، اهو رهبر جيڪو خالق جي طرفان موڪليو ويو آهي. جنهن وٽ هڪ آفاقي نظريو آهي، جيڪو عالمِ انسانيت جي ڇوٽڪاري ۽ هر قسم جي غلاميءَ  جي ڇوٽڪاري جو نظريو آهي. تنهن کي پڙهه ۽ خالق ۽ ان جي موڪليل رهبر کي مَنَ ۾ سمائي ڇڏ! ته ڪامياب ٿيندي.

************

اکر پڙهه الف جو، ورق سڀ وسار،

اندر تون اُجار، پنا پڙهندين ڪيترا.

اکر پڙهه الف جو// هڪ الف ۾ ئي ڪُل ڪائنات سمايل آهي، ان تي غور ڪر ۽ ان کي ئِي سمجهه، فڪر ڪر ڪائنات جي رازن کي سمجهڻ جي ڪوشش ڪر، ته تو کي ان ۾ ڪئي راز سمايل نظر ايندا.

ورق سڀ وسار// ڪتابن جا صفحا يا پنا جيڪي تو اجايا پڙهيا آهن، جن مان ڪوبه نتيجو ڪونه ٿو نڪري اُهي سڀ وساري ڇڏ، بس هڪ الف (رستو) وٺ جيڪو تو کي ڪاميابيءَ ڏانهن وٺي وڃي ٿو.

اندر تون اُجار// پنهنجا خيال، ارادا، سوچ ۽ نيت کي صاف رک، ته نتيجو بهتر ملندو نه ته تون ڇا به پڙهندين ۽ ڪيترو به پڙهندي اُن پڙهڻ ما ڪجهه به ڪونه ورندو.- ها! تون پنهنجي اندر کي پڙهه ۽ پاڻ تي فڪر ڪر ته ڪا ڳالهه سمجهه ۾ اچئي.

             ************

                   جيئن جيئن ورق ورائين، تيئن تيئن ڏٺو ڏوههُ،

                   تنهن ڪهڻيءَ ڪبو ڪوهه، جي رهڻيءِ رهيو نه سُپرين.

ڪهڻي// چوڻ، ڳالهائڻ، اقرار ڪرڻ، قول، زبان سان ڳالهائڻ

ڪوهه// ڇا ،ڪُڄاڙو

رهڻي// رهڻ، عمل ڪرڻ، پابند رهڻ، قائم رهڻ

جيئن پاڻ کي پڙهندي يا سمجهندي تيئن پاڻ ۾ وڏا عيب ۽ خاميون پسندي. ڇا ڪاڻ ته تو زندگيءَ جو جيڪو طريقو اختيار ڪيو آهي سو ته ٺلهو آهي خالي آهي، رڳو ان ۾ ڏيکاءُ آهي، پاڻ پڏائڻ آهي.  جيڪڏهن ايئن پنهنجي زندگي گذاريئي ته پوءِ تو وٽ ڪير ويهندو، ڪير ايندو، ڪير تنهنجو ٿيندو. محبوب جي ته ڳالهه پري ٿي!؟ پر عام ماڻهو به تو وٽ ڪونه ايندو. تنهن ڪري پاڻ کي سمجهه ۽ پنهنجا عيب ڪَڍُ، پاڻ کي درست ڪر، پاڻ کي فڪري، علمي ۽ عملي طور ثابت ڪري ڏيکار، خالي ڏيکاءُ ۽ بناوٽِي نه ٿي.

************

•    ڪاتبَ لکين جيئن، لايو لامُ الف سين،

              اسان سَڄَڻُ تيئن، رهيو آهي رُوح ۾.

ڪاتب// لکڻ وارو، لکندڙ، سٺا اکر لکندڙ، تقدير لکندڙ

لايو لامُ الف سين// ’ل‘ کي اکرن ۾ لکبو ته ’لامُ‘ جو آواز ٺهندو، لام سان الف ملائڻ جو مطلب اهو ٿيو ته جيئن ’لا‘ سان الف مليل آهي تيئن اسان سان سڄڻ به ايئن مليل آهي.

• ڪو ٿو ڪاڳرَ ڪوريين، ويٺو وڃايين مَسُ،

           ڏور تِئا ئين ڏَسُ، اکرَ جئا ئين جُڙيا.

ڪو// ڇو

ڪاڳر// پنو، ڪاغذ

ڪوريين// ڦاڙين، چيرين، ڦاڙي پٽيون ڪرڻ، ڦاڙي ليڙون ليڙون ڪرڻ، ڇني ڌار ڪرڻ، نون پنن تي اجايو ليڪا ڪڍڻ يا اجايو لکڻ (اهڙو لکڻ جنهن مان ڪنهن کي فائدو ئي نه پهچي، تنهن کان بهتر آ ته اجايو مس ۽ ڪاڳر زيانُ نه ڪجن) 

ڏور// ڳولڻ، جدوجهد ڪرڻ، کوجنا ڪرڻ، تحقيق ڪرڻ

اکر جئائين جڙيا// جتان اکر جڙيا، ٺهيا، پيدا ٿيا، جَنميان

هن بيت ۾ ڳولا ڪرڻ يا تحقيق تي زور ڏنل آهي. هي علم ڪيئن پيدا ٿيو ۽ ڪيئن هن انسان کي جهالت واري اونداهيءَ مان ڪڍي ڄاڻ واريءِ روشنيءِ ۾ آندو. اڄ هيءَ جيڪا ترقي ڏسون ٿا سا سڀ علم جي ڪري آهي. علم ئِي اسان کي غلاميءَ مان ڪڍي آزاديءَ واري ماحول ۾ آڻي بيهاري ٿو. اها آزادي جيڪا فطرت آهي. انسان ازل کان آزاد رهيو آهي ۽ اهو ان جو فطري حق به آهي. الله سائينءَ انسان کي آزاد خلقيو آهي. ڪنهن ٻئي انسان جي ڪابه مٿاهين حيثيت ناهي، بلڪِ هر انسان برابر آهن. انهن انسانن جي علمي ۽ عملي سگهه ئي انهن کي منفرد بنائي ٿي.   

************

              تهڙا چاليها نه چاليههَ، جهڙو پسڻُ پرينءُ جو،

              ڪهڙي ڪاتِبَ! تون ڪريين، مٿي پَنَنِ پِيههَ،

             جي ورقَ وراين وِيههَ، ته اکرُ اُهوئي هيڪڙو.

چاليها// چاليهه ڏينهن جو هڪ چلو ڪاٽڻ ، چاليهن ڏينهن جو ڪورس ڪرڻ، چاليهن ڏينهن جو مدو رکي ڪنهن جو انتظار ڪرڻ يا ڪا تياري ڪرڻ

مٿي پنن پيهه// پنن ۾ مُنهن وجهي پڙهڻ، پنن مٿان ڳاهٽ ڪري بيهڻ

ورق ورائين ويهه// ويهه پنا اٿلائڻ ( اڳ ۾ ڳڻپ جو طريقو اهو هوندو هو ته؛ ويهن ويهن کي ڌار ڪري ڳڻبو هو ۽ ان کي ’ويهون‘ ڪري چوندا هئا)

هن بيت ۾ شاعر سڳورو چئي ٿو ته  ڪيترا به ڪورس ڪرين يا چلا ڪاٽين يا ڪتابن مٿان چڙهي ڪري پڙهن، پر جو ڪاتب لکيو آهي، جا هن واٽ ڏسي آهي، اها يقينن انهن ڪتابن مان ئي ملندي پر انهن کي پڙهڻ ۽ سمجهڻ جي اک ڌارڻي پوندي ۽ ان جي گهرائپ ۾ وڃڻوپوندو. تڏهن ئي منزل ملندي، جڏهن تون لوچيندي يا کوجنا// ڳولا لاءِ نڪري پوندي.

************

• هارائج هِنئيين ۾، الفَ سندي اوڙَ،

            ته ڪتابن جي ڪوڙَ، منجهان ئي معلومُ ٿِئي.

هنئيين// دل، جگر

اوڙ// ليڪ، سنهي لڪير، سنهڙي واٽ

ڪوڙَ// ڪروڙين، ڪتابن جي ’ويهن جي تعداد‘ کي ڪوڙِي چئبو آهي، ويهون ان جو جمع آهي. ڪتابن جون وِيهُون پڙهڻ ۽ سمجهڻ سان ئي معلوم ٿئي.

• ڪوڙيين ڪتابن ۾، حرف مڙوئي هيڪُ

            جي تو نظر نيڪ، ته بسم الله ئي بس ٿئي.

ڪوڙيين// ڪروڙين، ڪَئِي وِيهون، ڪئي ڍِڳ ڪتابن جا

حرف// اکر، لفظ جو ننڍو جُزُ، نشان

نظر نيڪ// سٺي سوچ، سٺي نيت، پهرين نگاهه سان انسان ۾ جيڪا سٺي سوچ پيدا ٿئي ٿي.

مٿين ٻن بيتن ۾ ڪتابن جي اکرن ۾ به گس ڏسيا ويا آهن. صرف پڙهڻ سان منزل ڪا نه ملندي پر صاف نيت، ارادي جي پختگي ۽ اجتمائي سوچ ئي مقصد کي حاصل ڪرڻ ۾ مددگار ٿيندي. پوءِ  ئي هو پنهنجي نيڪ نامي ۽ وطن جي خوشحالي ڏسي سگهندو، پنهنجي پرين کي حاصل ڪري سگهندو. 

                 ***********

• سر سريراڳ:

هي شاهه صاحب جي ٽي سال سفر وارو سُر آهي. جنهن ۾ شاهه لطيف صاحب پورا  ٽي سال پنهنجو ڳوٺ ڇڏي سنڌ وطن جو مطالعو ۽ مشاهدو ماڻيو، سمنڊ سيويو، مسافري ڪئي، جوڳين جي جاٽ سان هنگلاج جي تيرٿ ڪري، گرنار ڏي ويندي ڪلاچيءَ جي ڀر ۽ لاڙ واري ڀاڱي جو سير ڪيو. هُن اِن سفر دوران جيڪي ڪجهه ڏٺو، سمجهيو ۽ محسوس ڪيو ان سڄي ٽن سالن جي سفر جو نِچوڙ بيان ڪيو آهي. هن سُر کي پڙهڻ سان اسان کي جتي روحانيت جو ساءُ ملندو، ته اتي سماجي حقيقت ۽ ان جي اڻبرابري به نظر ايندي، ته اتي اسان جي زائفائنُ جي معصوميت ۽ انهن جي سچائي، وفاداري ملندي.  هن سُر ۾ ماڻهن جا وڻج واپار ۽ انهن جا ڌنڌا، هنر ۽ ڪم ڪار به ملندا. هن سر ۾ عام ۽ لالچي ماڻهن جو ٻهروپ نظر ايندو ۽ ڪوڙ، دوکو، دولاب ۽ انهن جي مڪاري نظر ايندي ته اتي سفيد ۽ نيڪ لُبادي ۾ شيطان نظر ايندو، مطلب ته سماج جي چٽي صورت نظر ايندي.

وائي:          (هن سُر جي پهرين وائي آهي، جنهن جو بند نمبر 4 آهي)

                     سهسين شڪرانا، ڪوڙيين ڀال ڪريم جا.

                                          ڪوڙيين ڀال ڪريم جا.

                     دوســت رکــي دل ۾، پــڙهه لالـنُ لِـسـانـا،

                                          ڪوڙيين ڀال ڪريم جا.

سهسين// سَوين

لِسانا// زبان سان

وائي// آهَه، رَڙ، دانهن، سَڏُ، آواز

شاهه جي رسالي ۾ ٻن صنفن ۾ شاعري ڪيل آهي،  جنهن ۾ هڪ بيت ۽ ٻيو وائي آهي. بيت هڪ ڪلاسيڪل صنف آهي جيڪو عمومن يا خاص طور ٻه سٽا، ٽه سٽا يا انهن کان وڌيڪ سٽن جا به لکيا ويندا آهن. وائيءَ  معنيٰ ته سڏ، دانهن يا ڪنهن جي فراق ۽ وڇوڙي ۾ ڪيل شاعريءَ جي هڪ صنف آهي. وائيءَ کي ڪافي پڻ چئبو آهي، وائي صنف جو شاهه سائين موجد آهي ۽ رسالي جي هر سُر جي داستان، جي آخر ۾ هڪ يا هڪ کان وڌيڪ وايون (وائي)   ڏنل آهن. مٿي ڏنل وائيءَ جون صرف اُهي سِٽون ڏنيون ويون آهن جن ۾ پڙهڻ جو ذڪر آيل آهي، هيءَ مڪمل وائي شاهه جي رسالي ۾ ڏسي ساگهجي ٿي.

       ************

• وائي:  (هي هن سُر جي چوٿين وائي آهي، جنهن جو بند نمبر 11 آهي)

               ساٿِيَنِ نَنڌا بار، وو! تَنِ پانڌَينِ نَنڌا بار،

                                            توکي آرَسُ اَکڙِيُنِ ۾.

                        ڪُل نَفسِ ذائقَه المَوتِ، پَڙهو اِيءَ پَچار،

                                             توکي آرَسُ اَکڙِيُنِ ۾.

نَنڌا بار// بار ٻڌا، هنڌ بسترا ويڙهيا

بار// وزن، وزنائتا سامان، هنڌ بسترو، ذميواريون

آرس// سستي، ڪاهلي، ننڊ مان اٿڻ کان پوءِ آرس ڀڃبو آهي، نڀاڳ

پچار// ذڪر، ياد، ڳالهيون

ڪُل نَفسِ ذائقَه المَوتِ// هر شيءِ کي موت جو مزو چکڻو آهي، هر شيءِ کي پنهنجو نتيجو ملڻو آهي ۽ هو فنا تائين پهچڻي آهي

• وائي:   (هن سُر جي پنجين  وائي آهي، جنهن جو بند نمبر پهريون ۽ آخري آهي)

                   عمرِ سَڀ عَبَثَ ويلَ وڃايَمِ، وَقتَ وڃايَمِ پانهنجا، 

                                    ويلَ وڃايَمِ، وَقتَ وڃايَمِ پانهنجا

                   ويٺي لِکيو لوڙيان، جيڪِين ڪِيڙو مَسُ،

                                    ويلَ وڃايَمِ، وَقتَ وڃايَمِ پانهنجا.

                   قَلبُ جو ڪارو ٿِيو، ڪاتِبَ لاهِين ڪَسُ!

                                    ويلَ وڃايَمِ، وَقتَ وڃايَمِ پانهنجا.

عبث// اجايو، بغير نتيجي

ويلَ// وقت، وقت جي گهڙي، وقت جو هڪ حصو

لکيو// قسمت، نصيب، لکيل تقدير

قلب// دل، اندر، من، هينيانءُ

ڪاتب// قسمت لکندڙ، لکندڙ(خدا)

ڪَسُ// ڪَٽُ، ميراڻ، ميراڻ جا تهه ، زنگ

  *************************

• سر سهڻي:

هي سر سهڻي ۽ ميهار جي حقيقي عشق جي آکاڻيءَ کي بنياد بنائي شاهه صاحب وڏي تمثيل ۾ ڳالهايو آهي ۽ اسان کي شاعريءَ جي معرفت مڪمل فلسفِي انداز ۾  سمجهايو آهي. اسان جي سماج ۾ ڪي اڻ لکيل قاعدا قانون هوندا آهن ته ڪي وري لکيل قانون هوندا آهن مطلب ته زباني ڳالهين، محفلن، جلسن يا ڪچهرين ۾ ڪجهه ڳالهيون، وعدا، قول، اقرار يا ڪي اصول طئي ڪيا ويندا آهن، جيڪي لکبا نه آهن ته ڪي وري لکبا آهن. وري فطرت جي طرفان جيڪي ڪجهه به دنيا ۾ يا انسان سان انجي زندگيءَ ۾ ٿيندو آهي ته ان کي انسان اهو سمجهي ۽ چَئِي ٽاري ڇڏيندو آهي ته اهو سڀ ڪجهه تقدير جو لکيو آهي، جيڪو منهنجي رب منهنجي لاءِ لکيو آهي اهو ئي ٿيندو. ها! سو هن سُر ۾ به لکڻ جي اهميت کي اجاگر ڪيو ويو آهي. معنيٰ ته لکت جي وڏي خاص اهميت آهي جيڪا شاهه صاحب محسوس ڪري ٿو ۽ اڻ-لکت، چيل يا ڳالهايل ڳالهين جي ثانوي اهميت آهي. شاهه صاحب هيٺين بيتن ۾ اهڙين لکتن جو ذڪر ڪيو آهي.

• ساهڙ جا سينگار، اَڻَ-لکيا اڳي هئا،

          نه ڪا ڪن فيڪونُ هئي نه ڪا ٻي پچار،

          مَلَڪَنِئان مهد هُئي، تو ڏيءَ جي تنوار،

          محبت ساڻ ميهارَ، لايائين لطيف چي.

ساهڙ// ميهار جو نالو، منزل، مقصد

اَڻَ لکيا// لکيل نه هئا، ٻڌايل، ڳالهايل

مَلَڪَنِئان// فرشتن کان(به اڳ)

مهد// اڳي، اڳ ۾، ازل کان

تو ڏيءَ جي تنوار// تنهنجي ذات جو ذڪر، تنهنجو ئي ذڪر هيو

تنهنجي ذات ۾ فنا ٿي وڃڻ ئي منهنجي منزل آهي. اهو هڪ اڻ-لکيل قانون اڳ ئي جڙيل آهي، جڏهن تنهنجي طرفان هن ڪائنات جو ڪو به آثار ئِي نه هيو، تڏهن به تنهجِي تنوار يا ذڪر هيو. تون ان وقت به هُئين، اڄ به آهين ۽ سڀاڻ به هوندين! ۽ تڏهن کان مان تُنهنجي ئِي ته ذات ۾ هُئس ۽ تون ئِي منهنجو مالڪ، محبوب ۽ منزل آهين.

************

• سهڻيءَ کي سينگارَ، اڻ-لکيا اڳي هئا،

          ڪُن فَيَڪُونُ ڪانَه هُئِي، نَه ڪا ٻِي پَچارَ،

          مَرَڪِي ساڻُ ميهارَ، لايا ئين لَنءُ لَطِيفُ چي.

لَنءُ// لائون، ڳڍڻ، ناتو جوڙڻ

لايائين// جوڙيائين، ڳنڍيائين

سهڻيءَ جي سونهن ازل کان هئي فطري هئي. ڄڻ هوءَ سراسر نور جي ٺهيل هئي. جڏهن ڪجهه به نه هيو ۽ ڪنهنجي به ڪا پچار يا ذڪر نه هيو تڏهن هن جو ميهار سان ناتو جڙيل هو. اهو ڪو لکيو ڪو نه هو پر اڻ-لکيو يعني فطري، ازلي ناتوهو

                 ***************

• آئون ڪِ نه ڄاڻان ائين، ته جَـرَ گهڙي جوکو ٿئي،

         قضا جا ڪريم جي، تنهن کان ڪنڌ ڪڍبو ڪيئن؟

         هِڪُ لِکئي، ٻي نينهن، آڻي اوِلَيس اولَ ۾.

لکئي// لکيل، طئي ڪيل

اوِليس// ڌِڪيَسِ، لُڙهندي آيس، ڌڪي وڌيس، شامل ڪَئي ويس

اَولَ// درياه جي ڪنڊ، جتي ڪک ڪانا اولجي يا ٽولجي(ڌڪجي) اچي گڏ ٿيندا آهن.

          جيڪو طئي ٿيل هوندو آهي سو ضرور ٿيندو آهي. جيڪو لکجي ٿو وڃي اهو تاريخ جو حصو بنجي ٿو وڃي

               ****************

• نه ڪانيءَ نه ڪانهن، نڪو ڏوهه قلم جو،

    انگُ اُتيئي لِکيو، جت نه رسي ٻانهَن،

    ڪنهن کي ڏيان دانهن؟ قضا قلمُ وهائيو.

نه ڪانيءَ نه ڪانهن، نڪو ڏوهه قلم جو// قلم جيڪو ڪانهَن جي ڪاني جو ٺهيل هوندو آهي. تنهن جو ڪو به ڏوهه نه آهي، اصل ته لکڻ وارو ٻيو آهي

انگُ// ناتو، رشتو، تعلق

ٻانهَن// وسُ، هيلو، پُهچ، اختيار

لکيو// لکيو، طئي ڪيو، جوڙيو

قضا قلم وهايو// تقدير ۾ قلم سان لکيو

               

• تران لَئي طَعني، مٿي وَههَ واڪا ڪِيو،

     آڻي وِڌِيسِ، آر ۾، درياهه ديواني،

     قلم جي ڪاني، آڻي اوِليس اول ۾.

وَههَ// وسُ

آر// وچ، تِک، سِير

مٿين بيتن ۾ قلم سان لکڻ واري ڪاتب جي اهميت کي اجاگر ڪيو ويو آهي. لکڻ جي پسمنظر ۾ جي وڃجي ته هيئن کڻي چئجي: لکڻ وارو راهه ڏسيندو، نظريو يا اهو علم، شعور ڏيندو آهي جنهن سان ماڻهن کي ڪاميابي يا ڇوٽڪارو ملي، آزادي ملي، خوشحالي ملي، امن ۽ تحفظ ملي ۽ ان کان به وڌيڪ انهن جي الڳ ٿلڳ پنهجنجي ساڃاڻپ ۽ اهميت ملي. اهو لکڻ وارو يا راهه ڏسڻ وارو رهبر هوندو آهي، هُو ڪڏهن به اڪيلو بي يارو مددگار نه ڇڏيندو آهي پر هن جي مدد ۽ سنڀال ڪندو رهندو آهي ۽ ساٿ ڏيندو رهندو آهي.

           **********         

• سر سسئي آبري:

 سر معذوري، سر ديسي، ۽ سر ڪوهياري: هنن چئني سُرن ۾ سسئي ۽ پنهونءَ جي حقيقي عشق جي آکاڻي آهي. هنن سرن ۾ سسئيءَ جي جدوجهد جا انيڪ مثال بيان ڪيل آهن ۽ هر  سُر ۾ اهو ڏسيل آهي ته هن حق ۽ سچ جي ڊگهي ۽ مسلسل جدوجهد ۾ جيڪو پوئتي هٽندو سو کوٽو ۽ ڪائنر ليکبو. سسئي آبري: سسئي معنيٰ چنڊ، آبري معنيٰ اڀري، ڪمزور، ڏُٻري، هيڻي- هاڻ سر جي معنيٰ ٿي ”اَڀرو چنڊ“ پر هن سر ۾ سسئيءَ کي  اٽل ارادي ۽ مضبوط سوچ ۽ خيال کي عورت جي ڪردار جِي صورت ۾ پيش ڪيو ويو آهي. عورت جسماني طور ڪمزور ٿي سگهي ٿي پر خيال، ارادن، سوچ ۽ فڪر ۾ مردن کان گهٽ ڪين آهي، پر ڪٿي ته مضبوط ارادي ۽ اٽل سوچ جي ڪري مردن کان به اڳيان آهي. تنهن ڪري لطيف سائين مرد ڪردارن کان وڌيڪ عورت ڪردار تي اعتماد ڪر ٿو ۽ انهن کي ڪامياب جدوجهد جي لاءِ هڪ لازمي ۽ لازوال جُزُ سمجهي ٿو.

وهم وِرساياسِ، پنهون آئون پاڻ هُئِي،

پاڻُ وڃايُم پانهنجو، پَئي پريان جي پاس،

رتي علم نه راس، ڌاران پسڻَ پرينءَ جي.

ورساياس// ڀُلاياس، ڀُلايس، وسارياس، گمراهه ڪيس

رتي// ذرو، ٿورڙو حصو

راس// مڪمل پورو

شڪ يا وهم اهي ڊپ جي ڪري پيدا ٿيندا آهن، ماڻهو جڏهن اڪيلو يا مايوس ٿيندو آهي، تڏهن هن کي هڪ اڻڄاتل خوف يا ڊپ ورائي ويندو آهي، پوءِ هيءُ هڪ وهم، گمان، شڪ ۽ بي يقينيءَ جي ٻُڏتر ۾ هوندو آهي. هت لطيف سائين سنڌي ضائفائن کي همٿ، حوصلو ۽ پنهنجو ساٿ ڏيندي چئي ٿو ته؛ ڇو تون ٻڏتر جي شڪار ٿي آهين. تون همٿ ۽ اتساهُه آهين، تون ئي منزل آهين، تو ۾ ئي هن جهان جي ڪل قوت آهي. رڳو هڪ پير ته کڻ، اڳيان ته وڌ، پوءِ ڏس ڇا ٿو ٿئي. باقي ڪنهن به خوش فهميءَ يا غلط فهمي ۾ نه اچ، تنهنجي علم، ڄاڻ ۽ باخبر رهڻ سان ۽ تنهنجي اڳيان وڌڻ سان اها منزل حاصل ٿئي ٿي. جيڪا هن دنيا کي جرڪائي جنت مثل بنائي ٿي.

**************

ويو جاڳائي جَتُ، ويري ڪنهن ولات جو،

سندو سُورنِ خطُ، ڏنم هوت هٿن سين.

ولات// ڏورانهون ملڪ

خط// لکتِ، لکيل پنو

جاڳڻ ۽ جاڳائڻ معنيٰ شعوري طور يا عقل، ڏاهپ سان يا سائنسي سوچ رکي هن سماج ۾ رهڻ آهي. مطلب ته پاڻ به شعور رکي ۽ قوم کي، پنهنجي سڄڻن کي به شعور يا ڄاڻ ڏئي هوشيار ڪندو رهي. شعور ڇا آهي؟ منهنجي نظر ۾ شعور انسان جي هوش حواس، ڄاڻ، باخبر رهڻ، فطري ۽ غير فطري تبديلين جي خبرچار رکڻ ۽ انهن کي سمجهي ڪري بهتر نتيجا حصل ڪرڻ کي چئبو آهي. شعور حاصل ڪرڻ جا ٻه طريقا آهن هڪ ڪتاب پڙهي ڪري ۽ ٻيو ڏسي ۽ سمجهي ڪري، يا ائين چئجي ته هڪ مطالعي جي ذريعي ۽ ٻيو مشاهدي جي ذريعي، ماڻهو باخبر رهي سگهي ٿو.  هاڻ شعور اوهان جو ويري به آهي ته سڄڻ به آهي. توهانجي ڄاڻ توهان جي دشمن جا لاءِ قابل قبول يقينن نه هوندي تڏهن هو توهان جو دشمن ٿي پوندو ۽ توهان جي ڄاڻ يا شعور توهان جي قوم کي دائمي فائدو ڏئي ٿو ته پوءِ اهو شعور اوهان لاءِ ۽ اوهان جي سڄڻ يعني قوم لاءِ فائديمند  ٿي پيو. سو هن بيت ۾ جاڳائڻ (شعور) جو ذڪر ڪيل آهي ۽ جاڳڻ (شعور) جي ڏکن جو ذڪر ڪيل آهي.

                                *************         

وائي:      نوٽ: سر سسئي آبري؛ متفرڪات: وائي نمبر 4

                 ادا، ڙي! ڏوٿي! آئون پڇان تو ٿي،

                 آئون اُنين مان آهيان، جي ٻانڀڻ پڙهن پوٿي،

                                      آئون پڇان تو ٿي-

ڏوٿي// اٺ چارڻ يا پالڻ وارو، ڏٿ گڏ ڪرڻ وارو

ٻانڀڻ// مذهبي ڄاڻ رکندڙ

پوٿي// مذهبي ڪتاب

• سر معزوري:

 معزور مان عذر لفظ نڪري ٿو جنهن جي معنيٰ لاچار،  بيمار، هيڻو يا ڪو بهانوآهي. هن سر ۾ سسئيءَ جو ڪردار پنهنجي هيڻيائي جي باوجود ارادي جي پُختگي سان، اصل مقصد کي حاصل ڪرڻ لاءِ اٽل ۽ اڏول ٿي هلڻو يا اڳيان وڌڻو آهي. هزارين مشڪلاتن ۾ به اڳيان وڌڻ ۽ منزل تي رسڻ جي جستجو ڏسيل آهي. تقدير- مقدر- نصيب- قسمت اِهي سڀ قدرت جي طرفان هوندا آهن، پر ان جي باوجود ماڻهو پنهنجي مستقبل لاءِ پاڻ پتوڙيندو آهي ۽ جاکوڙ ڪندو آهي. لاڳاتار محنت، جدوجهد، ثابت قدمي ۽ ارادي جي پختگي، ان منزل تي پهچائي ٿي، پوءِ ڀلي ان راهه ۾ ڪيتريون به مشڪلاتون، تڪليفون، ڏک ۽ خطرا ڇونه هجن پر ماڻهو نيٺ اُها شيءِ حاصل ڪري ٿو جنهن جي هن کي طلب آهي. تنهن ڪري چوندا آهن ته ’زندگي لڳاتار جاکوڙ ڪرڻ جو نالو آهي‘.

وائي:   نوٽ: داستان پهريون، وائي نمبر 1

           خوبي منجهه خفت، اي دوست! دِقتَ،

                            آهي عبداللطيف کي

           هِجي ڪريان هيجَ سين، مُطالعُ محبت

                            آهي عبداللطيف کي

هِجي// اکر اکر ڌار ڪري پڙهڻ، جهلي جهلي پڙهڻ، سمجهداريءَ سان پڙهڻ، زير، زبر ۽ پيش وغيره جي آوازن سان پڙهڻ

هيجَ// شوق، دلچسپي،دل سان پڙهڻ

مطالع// پڙهڻ، دور ڪرڻ

وائي معنيٰ آواز، سو هن ۾ آيل آهي ته ”هِجي ڪريان هيجَ سين، مُطالعُ محبت“ هجي ڪريان هيج سين  معنيٰ ته پڙهن پر سمجهداريءَ سان، مطلب ته پڙهجي ۽ پوءِ ان جي گهرائپ ۾ وڃجي، ان تي غور ۽ فڪر ڪجي. فڪر ڪرڻ، غور ڪرڻ، گهرائپ ۾ وڃڻ، ان شيءِ يا ان ڄاڻ جي اصل حقيقت معلوم ڪرڻ آهي. اهي سڀ ڪم تحقيق (ريسرچ) جا هوندا آهن. ها! بلڪل ’فڪر‘  ئي تحقيق (ريسرچ) جو ٻيو نالو آهي. سو هن وائيءَ ۾ محبت جي گهرائپ ۾ وڃڻ ۽ اصل حقيقت معلوم ڪرڻ آهي ۽ ان کان پوءِ  ئي صحيح منزل تي پهچي سگهبو، نه ته راهه ۾ رُلي ويندو، ڀٽڪجي ويندو. تنهن ڪري ماڻهو پاڻ سوچي سمجهي ۽ فڪري طرح پڪو پختو ٿي ڪري  پوءِ ڪو ڪم ڪندو ته ڪامياب ٿيندو.

*************       

توڻي وِلاڙون ڪرين، توڻي هلين وکَ،

لِکيي منجهان لِکَ، ذرو ضايع نه ٿئي.

ولاڙون// وڏيون ٻرانگهون، وڏا قدم کڻي هلڻ، تڪڙو هلڻ

وِکَ// قدم، هلڻ

اجائي تڪڙ ڪرڻ ۽ بنا سمجهه جي اڳيان ڊوڙون پائي وڌڻ مان ڪوبه فائدو ڪونه ٿيندو. اصل ۾ سمجهه  ۽ ڏاهپ سان ڪهڙوبه ڪم ڪبو ته فائدو ڏيندو. قدرت انسان کي جيڪا ڏاهپ ڏني آهي، اصل ۾ انسان اُن ڏاهپ جي ڪري ئي، ٻِي مخلوق کان مٿاهون سڏجي ٿو. اجائي هٻڇ، لالچ، لوڀ نه ڪرڻ گهرجي، جيڪا ماڻهوءَ جي حاصلات ۽ پهچ ۾ هوندي اُها ته ملندي ئِي، پر وڌيڪ بهتر حاصل ڪرڻ لاءِ سخت جاکوڙ ڪرڻي پوندي آهي. چستي ۽ حاضر دماغيءَ سان اڳيان اڃان اڳيان وڌڻون آهي، تڏهن ئي ماڻهو اڻ ٿيڻِيءَ کي ممڪن بنائي سگهي ٿو.

                   *****************   

• لکيو جو نراڙ، سو انگُ ڪياڙيءَ نه ٿئي،

     پاريو ويٺي پارِ، جيڪين لالنَ لکيو لوحَ ۾

• جتي جيتريون، لکيون لوحَ قلم ۾،

     تتي تيتريون، گهڙيون گهارڻ آئيون.

 نراڙ// تقدير جو چٺو

انگُ// حساب ڪتاب

پارِ// ڀوڳڻ، گذار، نباهه

لوحَ// نه مٽجندڙ ڪتاب

لکيو جو نراڙ// ”لکيو منجهه نراڙ، قلم ڪياڙيءَ نه وهي.“ هي عام چوڻي آهي ته جيڪو تقدير ۾ لکيل هوندو سو ڪنهن ٻئي هنڌ لکجي ڪونه سگهجندو، جيڪو قدرت جي طرفان طئي ٿي چڪو سوئي ٿيندو پر انسان پنهنجي تقدير به بدلائي سگهي ٿو ۽ اِهو علم ۽ عقل جي صحيح استعمال سان ئي ممڪن آهي. قدرت جي طرفان هميشه بهتر ئي تقدير لکي ويندي آهي. پر هن جهان ۾ انسا پاڻ لالچي، لوڀي ۽ ٺڳ ٿي پوي ٿو. پوءِ اهو پنهنجي فائدي لاءِ قوم سان، پنهنجي هم وطنن سان غداري ڪري ٿو. يا انهن خراب صحبت رکندڙ ماڻهن جي ڳالهين ۾ اچي ڪري دوکو کائي ٿو ۽ ڏکن سورن ۾ ڦاسي پوي ٿو ۽ پوءِ تقدير کي ڏوهه ڏئي ٿو. تنهن ڪري هڪ ٻي چوڻي آهي ته ”تِر جي گُٿِي سئو چوٽُون کائي.“ مطلب ته ٿوري لاپرواهي وڏو نقصان ڏئي ٿي ۽ پاڻ کي سڄي زندگي لوڙڻو پوي ٿو.

   

     

• سُر ديسي:

سَسُئِيءَ جا پنج ئي سُر، اسان لاءِ جدوجهد جي علامت آهن. هونئن ته شاهه صاحب جو سڄو رسالو اسان سنڌي قوم توڙي ٻين قومن جي پڙهندڙن لاءِ هڪ فلسفِي معنيٰ رکندڙ آهي. ڇاڪاڻ ته لطيف سائين تمثيل ۾، قصن يا ڪهاڻين ۾ جيڪو فڪري طور پنهنجو شعر چيو آهي.تنهن کي پڙهڻ سان، اسان کي خبر پوندي ته  انسان کي تمام آسان طريقي سان سمجهايو ويو آهي ته هن دنيا ۾ پنهنجي زندگي خوشحال ۽ آزاد طريقي سان گذاري سگهجي ٿي ۽ ان جو وس ۽ ان جو طريقو پاڻ انسان وٽ ئي آهي.

جهڙيءَ طرح الله سائينءَ پنهنجي ڀلي (قران شريف) ڪتاب کي آسان بنائي، اسان ماڻهن کي سمجهائڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. سو منهنجي سمجهه مطابق ان کي سمجهڻ جا ٽي رستا آهن. پهريون ته الله سائين پنهنجي وحدانيت ۽ هيڪڙائيءَ کي سمجهايو آهي ۽ عبات کي اهميت ڏني آهي. ٻيون ته الله سائين پنهنجي پياري رسول ۽ آخري نبي صه ۽ انسانيت جي رهبر جي معرفت اسان ڀليلن کي سمجهائي ٿو يعني اطاعت مطلب ته پنهنجي هاديءَ جي حڪم جي پيروِي ڪرڻ. ٽيون ۽ آخري آهي گذريل دور جي نبين جا تاريخي ۽ سچا قصا بيان ڪري اسان انسانن کي سمجهائڻ جي ڪوشش ڪئي آهي، يعني هن دنيا ۾ پنهنجو ڪردار ڇا هئڻ گهرجي ۽ اُهو ڪئين ادا ڪرڻ گهرجي مطلب ته خدمت ڪرڻ. اهڙيءَ طرح سان شاهه جي رسالي ۾ به سڀ کان پهرين الله جي وحدانيت جا سُر، جنهن ۾ مالڪ حقيقيءَ جي هيڪڙائي ۽ ان جي وڏائي بيان ڪئي وئي آهي. ان کان پوءِ اسان جي پياري نبي سڳوري ۽ ان جي آل جو بيان ڪيو ويو آهي. ۽ آخر ۾ پنهنجي وطن سنڌ جا لوڪ داستان کڻي انهن کي تمثيل ۾ بيان ڪري انسان جي خدمت ۽ اُن جي ”آزادي جِي راهه“ يعني حق ۽ سچ  تي جدوجهد ڪرڻ جو سبق ڏنل آهي.   

ڏاگهن، ڏيرن، ڏونگرن، ڏکن آئون ڏڍي،

پڇان پير پُنهونءَ جو، وجهان وِکَ وڌي،

لِکئي آئون لڌي، ناته پَٽنِ ڪير پنڌ ڪَري.

ڏڍي// زخمي ڪئي

وک// قدم

لڌي// پئي

پَٽنِ// بيابان، ميدان، برپٽ 

 ٻاهريون دشمن يا ڌاريون دشمن ڪونه ماري سگهندو آهي جيسين اسان جو پنهنجو غدار ٿي هُنن ڌارين دشمنن سان نه ٿوملي. هت ڏاگهن، ڏيرن ۽ ڏونگرن جو ذڪر آيل آهي. مان هنن کي هيئن ٿو سمجهان ته ڏاگهو معنيٰ اٺ هي پالتو جانور آهي ۽ ان کي پالبو ۽ نپائبوآهي. پوءِ ڄڻ هُوگهر جو ڀاتي  ٿي رهندو آهي. مارو ماڻهو، ڳاٺاڻو ماڻهو ان جانور کي پنهنجي اولاد وانگر پيار ڪندو، ان کي پاليندو، نپائيندو، سڀاليندو ۽ ان جو خيال ڪندو آهي. مطلب ته هن کي هو پنهنجو سڄڻ ڪري ڀائيندو آهي. ٻيو ڏير هڪ اهڙو رشتو ناتو هوندو آهي جيڪو اسان جي زندگيءَ جو ويجهو ترين رشتو هوندو آهي. اسان جي زندگيءَ جي هر اٿڻي ويهڻي ۽ زندگيءَ جي هر ڪمزوري جي هن کي خبر هوندي آهي. ٽيون آهي ڏونگر معنيٰ جبل؛ هي ته آهي ئي سخت، اٽل ۽ ڏکيو، سو هن مان اميد به اهڙيءَ سختي ۽ ڏکيائي جي آهي. هاڻ اهي سڀ خبرون سسئيءَ کي معلوم هيون. ته منهنجو هت ڪير به ڪونهي، ڪو به سڄڻ ڪونهي، پر! پوءِ به مون کي اڳيان وڌڻو آهي ۽ پنهنجي منزل تي پهچڻو ضرور آهي. هت لطيف سائين سنڌ جي ڪمزور ضائفان/ عورت کي هڪ وڏو مثال بڻائي اسان جي آڏو ڪري بيهاريو آهي. ڇو ته عورت ماءَ بنجي پالي ٿي، عورت زال بنجي رشتو نڀائي ٿي. جڏهن ته ڌيءَ ۽ ڀيڻ جهڙو بي لوث رشتو به دنيا ۾ بيمثال آهي. ۽ پوءِ به هيءَ عورت ڏکن ۽ ڏولاون ۾ رهي ٿي سو ڇو؟

****************   

                                           

• سر ڪوهياري:

 ڪوهياري معنيٰ ته جبل، جبل جهڙي مضبوطي يا پڪو پختو ۽ مضبوط اعصابن جو مالڪ. سسئي پنهنجي مقصد کي حاصل ڪرڻ خاطر ڏونگر ۽ جبل جهاڳي ٿي، سور، سختيون سهي ٿي، خطرا سر تي کڻي پوءِ به هوءَ اڳتي اڃا به اڳتي وڌي ٿي. مضبوط ارادي سان ۽ ان يقين سان ته آخر ضرور مقصد حاصل ٿيندو ۽ ضرور کٽبو.

 

وائي:  (سر ڪوهياري جو داستان پهريون؛ وائي نمبر پهرين)

 گلا ڪامَ ڪري لکيو تان نه ٽري،

               ٻَڙي جيڏيون! منهنجي وو شهر ڀنڀورَ ۾.

جيڪي لکيو لوحَ ۾، پاڙيان، تان نه پَڙي،

                               منهنجي وو شهر ڀنڀور ۾.

مَ// نه

ٻَڙِي// اَڙي! (سڏ جو انداز يا آواز)

مٿي ڏنل وائيءَ ۾ لکت جِي اهميت تي زور ڏنو ويو آهي.  ”لکيو تان نه ٽري......“ لکت دائم ۽ قائم رهڻي آهي. جيڪا شيءِ لکت ۾ نه آهي سا عارضي آهي ۽ هن جي ڪا حيثيت ڪا نه آهي ان ڪري جيڪو لکيو ويندو آهي سو اَمَر آهي، تنهن ڪري بهادريءَ سان همت سان حالتن جو مقابلو ڪبو.

                                ******************

• سر حسيني:

هي سر به سسئي پُنهون جي قصي تي ٻڌل آهي. هُوئن ته رسالي ۾ ڏنل سڀئي ڪردار مردن توڙي ضائفائن جا هجن تن سڀني کي جدوجهد، اُتساءُ ۽ همت جا مثال پيش ڪري اسان آڏو بيان ڪيا ويا آهن پر انهن ۾ خاص طور تي سسئي کي جدوجهد جي علامت ڪري پيش ڪيو آهي. هُوءَ جبل جهاڳي ٿي ۽ مستقل طور عمل ۾ رهي ٿي. هيٺين بيتن ۾ سِٽ، ليکو ڪرڻ ۽ اکر  لفظن جواستعمال آيل آهي. 

• مَٿِئان مٿي مَچُ، ٻَرِيُمِ ٻاروچن جو،

     مون کي طَعنا تي ڏِيين، جيئن نه پَرُوڙيين سَچُ،

     امڙ! اوري اَچُ، سِٽَ سڻايئين سُور جي.

مَٿِئان// مٿاهان، پهريان کان

 سِٽ// اکرن جي قطار،ڳالهه، ڪو جملو، ڳجهي ڳالهه

اوري// ويجهو، اورتي اچ

****************

• نه ڪو ليکو ئي ٿيو، نه ڪو تتو ڏينهن،

     تهان اوري نينهن، ڇنو آتَڻَ واريين.

نڪو ليکو ٿيو// حساب ڪتاب ڪونه ٿيو، سڄي ڪم جو ڪو به پڇاڻو ڪونه ٿيو

اوري نينهن// نڀائي گذارڻ، دل جي ڳالهه ٻڌائڻ، ناتو نڀائڻ

ڇنو آتڻَ واريين// جيڪي آتڻَ تي ڌاڳو چاڙهي ڪتينديون آهن. انهن ئي ڳنڍڻ وارو ڌاڳو معنيٰ ناتو يا رشتو ٽوڙي ڇڏيو. ڇني ڇڏيو.

******************

• ڄاڻي جي ڄاتومِ، ته پُوندو فِلقُ فراق جو،

     اَکَرُ اِرادت جو، ڌُريائين ڌوتومُ،

     پوءِ تان ڪونه ڪَيومِ، هوند ڪَشالو ڪيچ ڏي.

فِلقُ// بد بختي، بدنصيبي، نڀاڳائي

اکر// ڳالهه (جيڪا لفظن ۾ سوچي وڃي)

اِرادت// ارادو، تقدير

ڌريائين// شروعات

ڌوتومُ// ڌوئي صاف ڪرڻ، مَٽائڻ، ميسارڻ

**************

• سر ليلان چنيسر:

هي سر سنڌ جي تاريخي لوڪ عشقيه داستانن مان هڪ آهي. هن ۾ انسان کي لالچ لوڀ ۽ دنيا جي ظاهري رنگينيءَ ۾، جنهن ۾ انسان جو ڦاسي پوڻ آهي اُن جي تمام سهڻي نموني سان اپٽار ڪيل آهي. انسان کي ٻه ڊپَ هميشه رهندا آهن، هڪ موت جو ۽ ٻيو ڪجهه کسجي وڃڻ جو يا ائين چئجي ته به صحيح آهي ته هر ماڻهوءَ کي ٻن قسمن جي لالچ هر وقت رهي ٿي، هڪ پيسي ڏوڪڙ جي معنيٰ ته بنگلا، ماڙيون، گاڏيون هجن سون مِينُ هجي ۽ ٻي لالچ زندگيءَ  ۽ صحت جي، زندگيءَ جي هر خواهش حوس پوري ٿئي ۽ موت کان بچيل رهجي. پر افسوس آهي جو انسان انهن ٻن ڊپن کان آجو نه ٿو ٿي سگهي، جيڪو ماڻهو ان خوف يا ڊپ تي حاوي ٿي ويو يا ان کان آجو ٿي ويواُهو ماڻهو هن دنيا  ۽ هن سماج ۾ سدا حيات ۽ امر رهندو. هن سر ۾ لالچ ۽ لوڀ جي نتيجن جا وڏا مثال ڏنل آهن. دنيا ۾ قومن جا ”قومي تشخص يا قومي وقار“ تڏهن ئي قائم رهي سگهن ٿا جڏهن اهي انهن ٻن قسمن جي ڊپن کان آجا ٿيندا. 

مَڻيئي تي مُوهجِي، مُوڙهِي! ڪَيِئُي مَرَڪُ،

چئِي چنيسر ڄام سين، وڌو تو فَرَقُ،

ورِي ويو ورقُ، آيئِي ڏُنءُ ڏُهاڳَ جو.

مڻيو// هيرو، قيمتي پٿر

موهجي// لالچي

موڙهي// بي عقل، موڳي

فرق// ويڇو

ورق// وقت، دور، پنو

************* 

• سُر مُومَلَ راڻو:

 هي سُر سنڌ جي تاريخي عشقيه داستانن مان هڪ آهي. هن سر جي نالي مان ئي خبر پوي ٿي ته هي سر ڏاڍي محبت ۽ درد سان ڀريل آهي، جنهن ۾ سچي محبت جا ازلي آهي تنهن ۾ ڏک، آزمائشون ۽ وڇوڙا به ازلي آهن، پر ان عشق ۾ سوچ جي مضبوطي، لالچ لوڀ کان پاڪ، سچائي ۽ اٽل ارادي وارو ماڻهو ئي ڪامياب ٿيندو آهي. هيٺين بيتن ۾ پڙهڻ، ۽ اکر اچارڻ يعني ٻولڻ يا ڳالهائڻ جو ذڪر آيل آهي. ڪو ڪتاب پڙهڻ به ته ٻڌڻ آهي، مطلب ٻڌائڻ يا ڳالهائڻ به پڙهڻ ئي آهي. ڪنهن کا ڪو قصو ٻڌبو ڄڻ ان قصي کي پڙهيو ويو آهي. سو هنن بيتن ۾ به ڪجهه اهڙو ئي سمجهه ڀريو سبق ڏنل آهي.

مومل ماري مِيرَ، آهيڙَينِ کي آڪري،

سوڍيءَ گهڻا سَڪائِيا، پڙهيا، پَڻِتَ، پير،

هڻي تن کي تير، مڻيو جن مٿن ۾.

آهيڙين// شڪاري

آڪري// سخت

سَڪائيا// ڏڪايا، ڪنبايا، ڌڪاريا

پڻت//پنڊت،هندن جا پڙهيل، عقل وارا، عالم، ٻانڀڻ، جوتشي،ڌرمي قاعدا ڄاڻندڙ، ٻائو

                               ************ 

وائي:   نوٽ:  داستان ٻيو ۽ وائي نمبر پهرين

              راڻا  جي  رجبوتَ،     مومل سَهي پسندا.

             پڙهيا، پڻت، پير، توڻي مير، همير مرندا،

                                          مومل سهي پسندا.

              اصل لکيو انگَ  ۾،  ٿيندو تان  پهَ  ادا،

                                          مومل سهي پسندا.

جيڪي اصل عاشق هوندا سي ئي مومل ماڻيندا، مومل منزل آهي ۽ جيڪي انقلابي هوندا آهن اصل نج پج نئين جهان ۽ نئين سوچ جا هوندا آهن انهن لاءِ منزل حاصل ڪرڻ ئي اصل انهن جو مقصد هوندو آهي. هُو لکئي کي به ميساري نئون جڪهه لکي ويندا آهن، دنيا کي بدلائي ويندا آهن. هڪ نئين تاريخ لکي ويندا آهن.

                          ***************         

جهڙا گل گلاب جا، تهڙا مٿن ويس،

چوٽا تيل چنبيليا، ها ها هو هميشَ،

پسيو سونهن سيد چي، نينهن اَچنِ نيش،

لالڻ جي لبيسُ، آتڻِ اَکَرُ نه اُڄَهي.

آتڻ// اَئٽ، چرخو، ڪپڙي اُڻڻ يا ٺاهڻ جو چرخو

اُڄهي// آواز نه ڪڍي، ڳالهائي

محبوبن جو هار سينگار ڏسي ڪري عجيب حيرانيگي  اچيو وڃي ۽ تعريف ڪرڻ لاءِ لفظ ۽ اکر ئي کُٽيو وڃن، ڇا! پر ماڳهين ختم ٿيو وڃن. ۽ اهڙيءَ طرح مقصد ماڻڻ کان پوءِ سڀ ڏک ڏاکڙا ختم ٿيو وڃن.  جڏهن انسان کي  سونهن يعني محبوبن ملڻ، سک يعني روحاني ۽ ذهني سڪون، امن يعني هر ڊپ کان آزاد زندگي ملي وڃي ته پوءِ ڳالهائڻ يا ڪڇڻ جي ڪابه گنجائش ئي نه ٿي رهي.

• سر مارئي:

 هي سر سنڌ وطن جي تاريخي داستان عمر مارئي جي  قصي تي ٻڌل آهي، جيڪو هڪ عورت جي محبت جيڪا هُن پنهنجي وطن ۽ مِٽن مارن ۽ ڌرتي ڌڻين سان ڪئي آهي ان کي شاهه صاحب نهايت منفرد ۽ عمدي نموني سان پنهنجي شاعري ۾ ظاهر ڪيو آهي ۽ هن تاريخي داستان کي امر ڪيو آهي. وطن ۽ وطن واسين سان محبت ’فطرت‘ آهي. چوندا آهن ته ’وطن جي حب ايمان جو جُزُ آهي‘ ايمان ڇا آهي؟ منهنجي نظر ۾ ايمان اُها فطري همت يا طاقت آهي جيڪا قدرت جي طرفان ملي ٿي. جنهن کي انگريزيءَ ۾Willpower  چوندا آهن. اها ايمان جي طاقت جڏهن محبت سان ملي ٿي تڏهن لازوال تبديلي اچي ٿي وڃي جيڪا قومن کي، ماڻهن کي ۽ هن سڄي وايو منڊل کي تبديل ڪري ٿي ڇڏي. سو لطيف جي هن سورميءَ جي وطن سان حُبَ بي مثال ۽ بي لوث آهي. 

• قسمت قيد قَوِي، نا ته ڪير اچي هن ڪوٽ ۾،

                   آڻي لکئي لوح جي، هنڌ ڏيکاريم هيءُ،

                   پرچي ڪين پنهوار ريءَ، جانِ جسو ۽ جِيءُ،

                   راڄا! راضي ٿيءُ، ته مارن مِلي مارئي.

                   پنهوار// مالوند، مال چاريندڙ، پنهنجا عزيز

                    راڄا// راجا، بادشاهه

• ”قيد الُمآءِ“ ڪَهَنِ جو، سو مون پاند پيو،

                   ”جَفَ القلمُ بِما هُوَ ڪائِنُ“، وهي قلم ويو،

                   اي قضا ڪم ڪيو، جيئن ٿر مارو آن ماڙيئن.

                      قيد الُمآءِ// داڻو پاڻي، تقدير

                      جَفَ القلمُ بِما هُوَ ڪائِنُ//جيڪي ٿيو هو، سو لکي، قلم سڪي ويو(حديث)

                      قضا// تقدير ، قسمت

• جهڙو قيدالمآءِ، تهڙو بندُ نه ڪو ٻيو،

                     ”جَفَ القلمُ بِما هُوَ ڪائِنُ“، لهي نه تِرُ تياءِ،

                   عمر تو هٿاءِ، آجائي، ٿئي اَجڙين.

                       آجائي// آزادي

                       تياءِ// تنهن مان

                     اَجڙين// مال چاريندڙ، ڌنار، ٻڪرار

• نه ڪو اير، نه ڀير، نه ڪو اوٺي آئيو،

                   مون وٽ آيو ڪونه ڪو، ڀائرئان ڀري پيرُ،

                   ڪتابتون ڪيرُ، آڻي ڏيندم اُن جون.

                      اير// خبر چار آڻيندڙ، حال احوال ٻڌائيندڙ

                      ڀير// واٽهڙو، مسافر، پري کان نياپو کڻي ايندڙ

                      ڪتابتون// خط،نياپو، لکت، اندر جون ڳالهيو، خبرون چارون

• اَلا! اوٺي آڻين، جي نياپا نين،

                   آئون انين جي آهيان، توڻي مون نه مڃين،

                   مس منهنجي هٿ ۾، ڪاغذُ ڪي آڻين،

                   لُڙڪَ نه لکڻُ ڏين، ڪريو پون قلم تي.

                     اوٺي// نياپا آڻيندڙ، اُٺَ مسافريءَ لاءِ ڪم آڻيندڙ

                     اُنين// انهن

• جي امرُ هڻيو اڌ ڪري، سي ڪاغذ لکان ڪئين،

                   واڳيون جي وصال سين، تنين چاڙهي چيئن!

                   رئان راتو ڏينهن، جيئن اُن جي وائيءَ ۾ ور گهڻا.

                          امرُ// تقدير، حڪم، لکيو

                          واڳيون// ڪيئن، ٻڌل، جڙيل، هلڻ

                          وائي// آهه، ڳالهه، آواز

                          وَرَ// ڦير گير،هڪ هنڌ نه بيهڻ، ڪُوڙ

• ڪونهي قادرُ ڪو ٻيو، اُنهين جو اَڀاڳُ،

                   قُلُ اُن يُصيبَنَاَ اِلا ما ڪَتَبَ الله ،اِيءُ معذرتَ ماڳ،

                   سڀوئي سڀاڳُ، مارئيءَ مساوِي ٿيو.

                       اَڀاڳُ// نڀاڳ (ڀاڳ)

                       معذرت// عذر ، پڇتاءُ، معافي

                       مساوِي// برابري،هڪ جهڙائي

                         قُلُ اُن يُصيبَنَاَ اِلا ما ڪَتَبَ الله// چوءُ ته ڪا به مصيبت اسان کي نه رسندي، سواءِ انهيءَ جي جا خدا اسان جي حق ۾ لکي آهي (ق-ش 9، 51)

مٿين بيتن ۾ آزاديءَ جو ذڪر ٿيل آهي.آزادي انسانن جي، آزادي مظلومن جي، آزادي عورتن جي، آزادي پورهيتن جي، آزادي خيالن جي سوچن جي، آزادي وسيلن جي، آزادي ڌرتيءَ جي، آزادي اُن بادشاهه کان جيڪو هڪ هٽي لايو ويٺو آهي، آمر ٿيو ويٺو ماڻهن کي هيسائي ڪمزورن کي قيد ڪري پيو. ان ڏاڍ مان، ان قيد مان آجپي جي لاءِ وس ڪرڻا آهن جيئين: ” عمر تو هٿاءِ، آجائي، ٿئي اَجڙين“ عمر تو وٽان پورهيتن، مزورن، هارين ۽ هيڻن جي آجائي/آزادي ٿا چاهيون. آزديءَ سان ملڪ مارو خوشحال ٿيندا، هيڻا سگهارا ٿيندا ۽ ماڻهن مان ڊپ ڊاءُ لهي ويندو. مارئي چئي ٿي ته مان قيد ۾ آهيان ڪنهن ڏور هنڌ تي ڪال ڪوٺڙيءَ ۾ قيد آهيان، مون کي کنڀي کڻي اچي بند ڪيو ويو آهي. مون کي ڪنهن سان به ملڻ نه ٿو ڏنو وڃي ۽ نه وري مون سان ملڻ لاءِ ڪو اچي ٿو. منهنجا ڀائر به مونسان ملڻ لاءِ نه آيا پر ڪو نياپو، ڪا چٺي، ڪا لکت جيڪا مون کي اها خبر ٻڌائي ته منهنجي وطن ۽ منهنجي مارن جا حال ڪهڙا آهن؟ مان ته آس اميد ۾ آهيان ته منهنجا ديس واسي سجاڳ ٿيا هوندا ۽ هو منهنجي آزاديءَ لاءِ ايندا ۽ ايجهي ڪِي آيا. پر! افسوس ” نه ڪو اير، نه ڀير، نه ڪو اوٺي آئيو“.

• سُرُ سُورٺ:

سنڌ جو هي تاريخي داستان آهي جيڪو قرباني، ايثار، قدر، مڃتا ۽ برداشت جو سُرُ آهي.

جو تو ڏيڻُ ڏياچُ! لاهيو اِي سِرُ سڀڪو ڏي،

ڪي ناهه جهڙو ڏي، جو سَنَدَ ٿئي سُلاليين.

سِرُ// جان ،جسم، مُنهن وارو حصو، سِسِي

سَنَدَ// اختيارنامو، لکت، دستاويز، چٺي

        ****************

• سُرُ ڪيڏارو:  ڪربلا جي تاريخي واقعي تي، هي سڄو سر چيل آهي. حق ۽ سچ جي ويڙهه، قرباني ۽ ايثار جو هي عظيم مثال آهي. ڏاڍ ۽ جبر سان وڙهڻ، ظالم حڪمران سان ويرهه جو سُر آهي.

ڪوفين ڪاغذُ لکيو، وچ وجهي الله

اسين تابعَ تنهنجا، تون اسان جو شاهه،

هيڪر هيڏي آءُ، ته تخت تابيعي تنهنجي.

ڪاغذ// خط

تابع// حوالي، بِلي

             *********************

• سُرُ آسا:

هن ۾ انسان کي پاڻ سڃاڻڻ، ثابت قدم رهڻ، ڪردار جي اڇائِي رکڻ ۽ هميشه سانڃاهه رکڻ سان گڏو گڏ فهم ۽ فڪر ۾ رهڻ جو هي سر آهي.

وائي نمبر 1.  جيڏيون! آئون ڪا پاڻ وهيڻي آهيان؟

                                  ڪا مون سار لهيجا.

                قلم ڪاتب هٿ ۾، ڪيئين لِکئي مان لِکَ لاهيان؟

                                ڪا مون سار لهيجا.

جيڏيون// هم عمر دوست، ساهيڙيون

وهيڻي// پنهنجي هٿ وس

 ڪاتب// لکندڙ (خدا جنهن لوحِ محفوظ تي قلم سان قسمت لکي)

لِکَ// ذرو، ٿورڙو

لکئي// لکت

سار//خبر چار لهڻ، حال احوال جي ڄاڻ رکڻ

************

وائي نمبر 3              الله سائين! سائين! پُئان پرينئون مَ پاهين،

                                       مون تان آسرو آهي اوڏاهين.

                       قلم جنيين جي هٿ ۾، سي سيڻ سٻاجها سائين،

                                       مون تان آسرو آهي اوڏاهين.

پُئان// پوان ( وِچَ ۾ پوان)

پِرِيَنَئُون// پرين، محبوب

پاهين// پري، پراهون، پٺ تي

مَ// نه

سيڻ// مائٽ، محبوب

• سُرُ کاهوڙي:

 هن سر جي نالي مان ئي معنيٰ جي خبر پوي ٿي ته هي جبل جهاڳيندڙ آهي ڏُٿُ ڳوليندڙ ڏوٿِي آهي، هي سر جدوجهد ڪندڙن جو آهي، هن جي معنيٰ ئي جدوجهد آهي.

پيئي جَنِ پرک، گَنجي ڏُونگرَ گامَ جِي،

واري سَڀُ ورقَ، لوچي لاهوتي ٿيا.

پرک// سڃاڻپ، خبر، ڄاڻ، سمجهه

گامَ// ڳوٺ، هنڌ، جاءِ

واري// بند ڪري، قيد ڪري، پُوري ڇڏڻ

لوچي// جدوجهد ڪرڻ، ڪوشش ڪرڻ، محنت ڪرڻ

• سُرُ بَرِوو:

هن ۾ مالڪ حقيقيءَ سان لنون لائڻ ۽ ان مالڪ سان عشق ڪرڻ دل ۽ روح سان سڀ لاڳاپا ڳنڍڻ جي تلقين ڪئي وئي آهي.

لڳيءَ جو لطيفُ چي، نه ڪو قالُ نهَ قِيلُ،

لِکئي لا مُون کوڙيُون، نيڻين وَهي نِيرُ،

هنيئڙا ٿيءُ سُڌيرُ، ڪالهه قريبن لڏيو.

لڳيءَ// عشق ٿي وڃي

قيل// بحث مباحثو، گفتگو

لامُون// ٽاريون، پاڙون

نيرُ// ڳوڙها (رئندي رئندي ڳوڙها نيرو پاڻي ٿي وڃن)

سُڌيرُ// هوشيار، حوصلو ڌارڻ، حقيقت کي مڃڻ

قريبن// محبوبن، عزيزن، مٽ مائٽ

• سُرُ رامڪلي:

 هن سر م شاهه صاحب جي ٽي ساله سفر تان موٽڻ ۽ ان سفر جي ياد ۽ مشاهدي جو سر آهي. هن ۾ شاهه صاحب پنهنجا تجربا ۽ مشاهدا ۽ انهن دوستن، ساٿين، سامين ۽ جوڳين جو ذڪر ڪري اسان کي ڏاهپ جا ڏس ڏئي ٿو.

جي ڀانيين جوڳي ٿيان، ته طمع ڇڏ تمام،

گولا جي گولن جا، تن جو ٿِيءُ غلام،

صبر جي شمشير سين، ڪَرِ ڪيني کي قتلام،

ته نانگا تنهنجو نام، لکجي لاهوتين ۾.

طمع// لالچ، لوڀ

گولا جي گولن جا// غلامن جا غلام، نوڪرن جا نوڪر

شمشير// تلوار، هٿيار، اوزار

ڪيني// بدنيتي، بغض، عداوت

               **********

ياد گُروڪن گودڙيا، ڀر بازارِ بيٺا،

پڙهن سُور سبحان جي، پِينِ تنهن پيٽا،

جيلانهن منهن ميٽا، تيلانهن نشا چاڙهيائون نينهن جا.

گُرو// رهبر، ليڊر، مرشد

پڙهن سور// فڪر ڪن، ذڪر ڪن، ياد ڪن، تڪليفن کي سمجهن ۽ انهن جو حل ڪڍن

سبحان//ساراهه، نيڪي ڪرڻ، تعريف ڪرڻ، ان هستيءَ جي ساراهه ڪن، جنهن جي ساراهه جُڳائي ٿي، سڀ ساراهه ان مالڪ جي

پِينِ تنهن پيٽا// تنهن حوض مان پين ۽ پيٽ ڀرين

منهن ميٽا// ميٽوڙا مُنهن، ميٽ لڳل، نشان لڳل، ڀيلا منهن، ويچارا منهن

• پورڀ:

 هي سر رامڪليءَ جو تسلسل آهي، هن ۾ سامين ۽ جوڳين جو ذڪر ٿيل آهي.

 

 وائي :           

                          جن جو وارثُ تُون، اَلا! سي ڪيئن رهندا نيڻَ منهنجا؟

                                             آڳي اُڀ خلقيا، ڀَلِي خلقيائين ڀُون،

                                                   جن جو وارثُ تُون، اَلا!

                                    آهيون ’الف‘ آسري، محمد صه مڃيو سُون،

                                                            جن جو وارثُ تُون، اَلا!

وارث// مالڪ

آڳي// ڌڻي، آغا، مالڪ

ڀُون// ڌرتي، زمين، وطن

اَلفُ// الله سائين

حاصلات/ نتيجو

لکڻ پڙهڻ جو تعلق ازل کان آهي جڏهن انسان بلڪل بي سمجهه هو، تڏهن به هُو ليڪا ڪڍي، شڪليون ٺاهي ۽ ان کان پوءِ ڪي نشانيون جوڙي پاڻ کي سمجهه ڀريو بنائڻ جي ڪوشش پيو ڪندو هو. دنيا جي قديم آثارن مان ائين معلوم ٿيو آهي، جڏهن ته ڪئي لکتون اڄ به منجهيل حالتن ۾ موجود آهن انهن مان اسان جي موهيين جي دڙي جي لکت پڻ هڪ آهي. هي سڄو مضمون شاهه عبداللطيف ڀٽائيءَ جي ٻن مرتب ڪيل رسالن مان جنهن ۾؛ هڪ- شاهه جو رسالو مرتب غلام محمد شاهواڻي ۽ ٻيو- شاهه جو رسالو مرتب علامه آءِ آءِ قاضي  تي آڌاريل آهي، جن ۾ ترتيب وار 30 ۽ 29 سُرَ ڏنل آهن جن جي هيٺيان حاشين ۾ معنيٰ پڻ ڏنل آهي. انهن گڏيل رسالن ۾ 19 سر اهڙا  آهن جن ۾ لکڻ، پڙهڻ، ڪتاب (لکت) وغيره جو ذڪر آيل آهي.ان جو مطلب ٿيو ته لکڻ، پڙهڻ ۽ ڪتاب يعني لکت جي اهميت کي سمجهندي شاهه صاحب پنهنجي شاعريءَ ۾ ان جو اظهار ڪيو آهي. شاهه کي پڙهندي اسان جي ذهن ۾، اسان جي مزاج مطابق ان کي سمجهڻ جو خاڪو ۽ تصور جڙي ٿو. اهڙيءَ طرح اسان جي فڪري سوچ پڻ اسان جي مزاج مطابق جڙي ٿي. پر اسان جو شاهه لطيف هڪ وڏي عالمي حيثيت جو شاعر آهي، ان جي شاعريءَ ۾ هڪ ڳُوڙهِي معنيٰ ۽ مفهوم سمايل آهي. تنهن ڪري ان کي پڙهڻ به ان ڳُوڙهِي معنائن ۾ ئي پوندو. ڇو ته ’هُو(شاعر)  جُزَ مان ڪُلَ ڏانهن سفر ڪري ٿو ۽ ان ۾ هُو پنهنجي وطن جي ماڻهن سان گڏ دنيا جي لوڪن کي پڻ امن، محبت، خوشحالي، آزادي ۽ برابري، رواداريءَ سان رهڻ جي ۽ ترقي ڪرڻ جي تلقين ڪري ٿو، اهوئي هن جو فڪري تصور آهي.‘

هن مضمون ۾ هر سر جا بيت ۽ واينِ جا اهي بند يا سِٽوُن ڏنيون ويون آهن جن ۾ لاڳاپيل عنوان جا لفظ ۽ تصور آهن. شامل ٿيل بيتن ۽ انهن جي ڪجهه لفظن جي معنيٰ پڻ ڏني وئي آهي. ڪجهه بيتن جي لاءَ راءِ جو پڻ اظهار ڪيو ويو آهي، جيڪا يقنن حتمي نه هوندي! پر ان راءِ ڏيڻ جو مقصد هي آهي ته انهن بيتن ۽ واين ۾ عنوان سان لاڳاپيل لفظ کي چٽو ۽ واضح ڪيو وڃي. وري ڪن بيتن ۽ واين لاءِ ڪابه راءِ ڪا نه ڏني وئي آهي، ڇو ته انهن کي سمجهڻ آسان آهي ۽ پڙهندڙ انهن جو مطلب ۽ مفهوم به آسانيءَ سان سمجهي سگهي ٿو. ٻيو ته پڙهندڙ کي به آزاد ڇڏيو ويو آهي ته هُو پنهنجي مزاج مطابق پنهنجي راءِ مقرر ڪري ۽ پنهنجي ذهن کي استعمال ڪري، ڪنهن کي سمجهڻ ۽ سمجهائڻ لاءِ اهو طريقو بهتر هوندو آهي. 

حوالا:

• جي ايم سيد: پيغامِ لطيف. حيدرآباد؛ روشني پبليڪيشن، 2005، ڇاپو ٻيو. 85-86 ص

• لالواڻي،ڄيٺو ڊاڪٽر: ”ٻني-ڪڇ ۾ شاهه ڀٽائي گهوٽ.“ سنڌي ٻولي(تاج جويو:اڊيٽر). حيدرآباد،  سنڌي لئنگئيج اٿارٽي،جنوري-مارچ 2013ع، جلد ڇهون، شمارو پهريون. 26 ص

• شاهواڻي،غلام محمد. شاهه جو رسالو.ڪراچي. سنڌيڪا اڪيڊمي. 1993ع

• علامه آءِ آءِ قاضي. شاهه جو رسالو. ڄامشورو. سنڌي ادبي بورڊ. 1986ع

• بلوچ. نبي بخش ڊاڪٽر. جامع سنڌي لغات جلد 1-5. ڄامشورو. سنڌي ادبي بورڊ. 1988ع

• بيگ، مرزا قليچ. لغات لطيفي. ڄامشورو.سنڌي ادبي بورڊ.

• ٻٽ، الهرکيو ۽ سليم ڀٽو لطيفي. هٿ جا هنر(شاهه جي رسالي جي موضوعاتي لغت) جلد-1. ڪراچي. شاهه عباللطيف ڀٽائي چيئر، ڪراچي يونيورسٽي. 2008ع

• پرمانند ميوارام. سنڌي انگلش ڊڪشنري. ڄامشورو. سنڌالائجي، 1986ع

• جويو، محمد ابراهيم. شاهه سچل سامي

• ابڙو، آفتاب(سهيڙيندڙ)، شاهه لطيف  بحيثيت مفڪر.ڪراچي. سنڌيڪا اڪيڊمي.

• ٻٽ، الهرکيو، سنڌي طباعت ۽ اشاعت جي تاريخ. حيدرآباد. گلشن پبليڪيشن. 1995ع

• جڳتياڻي، لالچند امر ڏنو مل. شاهاڻو شاهه. ڀٽ شاهه، ثقافتي مرڪز

• سنڌي ٻوليءَ جا مختلف پرچا ايڊٽر تاج جويو

• سید، درشہوار ڈاکٹر۔ شاھ لطیف شاعری اور فکر۔ کراچی، شاھ لطیف چیئر۔کراچی یونیورسٹی۔1994ع

• محمود الحسن۔کشاف اصطلاحات کتب خانہ۔اسلام آباد۔ مقتدرہ قومی زبان

16.R.N Chopra. Library Science Dictionary. New Delhi .Anmol Publication. 1992

17. Oxford English Dictionary. Oxford, Karachi.